Những họa tiết hoa văn trong điêu khắc Chăm
05.05.2009
Hồ Tấn Tuấn
Dân tộc Chăm là một dân tộc sinh sống lâu đời trên dãi đất miền Trung Việt Nam. Trong lịch sử phát triển, họ đã đạt được một trình độ cao về tổ chức xã hội, có mối giao lưu rộng rãi, đa chiều với nhiều thành phần cư dân vùng lục địa và hải đảo châu Á. Từ nguồn gốc bản địa, cải biến những yếu tố bên ngoài, người Chăm đã sáng tạo nên một nền văn hoá đa dạng và độc đáo. Ngày nay, trong nghệ thuật tạo hình, người Chăm đã để lại di sản kiến trúc đền tháp đồ sộ và những tác phẩm điêu khắc có giá trị nghệ thuật cao. Bảo tàng nghệ thuật điêu khắc Chămpa Đà Nẵng, hiện nay là nơi lưu giữ nhiều tác phẩm điêu khắc Chăm có giá trị, với hơn 2.000 hiện vật lớn nhỏ, gần 500 hiện vật đang được trưng bày bên trong nhà bảo tàng, hầu hết đây là những tác phẩm điêu khắc nguyên bản, có nguồn gốc xuất xứ từ các địa phương ở miền Trung như Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Kon Tum và GiaLai, được chuyển về bảo tàng trong nhiều thời gian khác nhau, thể hiện trên ba chất liệu đá sa thạch, đất nung và đồng. Các tác phẩm này có niên đại từ thế kỷ thứ VII đến thế kỷ XV, thuộc nhiều phong cách nghệ thuật khác nhau và có tính nối tiếp theo lịch đại như phong cách Mỹ Sơn E1, phong cách Đồng Dương, phong cách Trà Kiệu, Phong cách Chánh Lộ, phong cách Tháp Mẫm…Như vậy ở Bảo tàng điêu khắc Chăm Đà Nẵng , chúng ta đã có đầy đủ các tác phẩm điêu khắc Chăm tiêu biểu cho cả nền nghệ thuật Chăm ở miền Trung Việt Nam, đây cũng là điều kiện thuận lợi để chúng ta nghiên cứu một cách cụ thể về các hoạ tiết hoa văn được trang trí, thể hiện trong các phong cách nghệ thuật Chămpa.
HOẠ TIẾT HOA VĂN HÌNH HOA CÚC
Hoạ tiết hoa văn hình hoa cúc được người Chăm thể hiện nhiều trong kiến trúc đền tháp và trong điêu khắc. Trên tác phẩm đài thờ Mỹ Sơn E1 (thế kỷ VII-VIII), ở tại Bảo tàng điêu khắc Chăm Đà Nẵng, những đường viền chung quanh phần trên đài thờ là những dải hoa cúc, lá và hoa được cách điệu khá tinh tế, hoa thường thể hiện 4 cánh, chính giữa có nhị hoa, tuy thời gian và mưa gió đã bào mòn khá nhiều, nhưng nét chạm vẫn còn khá rõ. Trên lanh tô của một cửa tháp ở nhóm tháp Mỹ Sơn A1 (thế kỷ X), dải hoa cúc lại được chạm khắc một cách sắc sảo hơn, hoa có dạng hình tròn, chung quanh là lá và thân cây được cách điệu một cách mềm mại, mang tính đối xứng, ở chính giữa hoa có nhị hoa và nhiều cánh hoa lại chụm lại với nhau, giống như hoa đang ở độ búp mới xoè nở.
HOẠ TIẾT HOA VĂN HÌNH HOA SEN
Hoạ tiết hoa văn hình hoa sen được thể hiện khá nhiều trong điêu khắc và kiến trúc Chăm, gần như ở hầu khắp các phong cách nghệ thuật. Trong tác phẩm Đản sinh thần Brama ở phòng Mỹ Sơn, thể hiện thần Visnu cầm một cây sen đang nở, phía trên hoa đã nở xoè với nhiều cánh, thần Brama ngồi trên các cánh sen, hoa sen được cách điệu. Trên các đài thờ như đài thờ Trà Kiệu (thế kỷ X), đài thờ nữ thần Uroja (thế kỷ XII), hoa sen được cách điệu bao quanh phần đế các đài thờ với những cánh hoa rất lớn, được chạm sắc sảo, đường nét các gờ nổi rõ. Trên đài thờ Vũ nữ Trà Kiệu hoa sen lại được cách điệu mạnh mẽ hơn, tạo thành các đường gờ lớn nhỏ, nhìn kỹ chúng ta mới biết được đó chính là búp sen, các vũ nữ đứng tựa lưng vào các cánh sen múa hát uyển chuyển, tạo nên một cảnh quang sinh động, có giá trị cao về nghệ thuật.HOẠ TIẾT HOA VĂN HÌNH HOA DÂY
Hoạ tiết hoa văn hình hoa dây được khắc chạm khá nhiều trên các đền tháp, kể cả trên gạch và trên đá, cũng như trong các tác phẩm điêu khắc lớn nhỏ. Hoa dây thường thể hiện trên các trụ cửa và thể hiện trên các tháp ở Khương Mỹ. Gọi là hoa dây vì hoa, lá và thân hoà quyện vào với nhau rất khó phân biệt, các nét chạm khá sắc sảo, tinh tế tạo thành một dải dài từ trên thân tháp xuống đến chân đế tháp, hoặc từ trên xuống dưới của một trụ cửa. Các hoa, lá, thân (loại dây leo), được cách điệu khá cao, tạo nên những áng hoa văn đạt trình độ cao về nghệ thuật chạm trổ.
HOẠ TIẾT HOA VĂN HÌNH CON SÂU
Gọi là hình con sâu vì các hoạ tiết hoa văn trông giống hình con sâu đo. Những hoạ tiết hoa văn này thường thấy trong các tác phẩm kiến trúc đền tháp và điêu khắc Đồng Dương, thuộc phong cách nghệ thuật Đồng Dương (thế kỷ IX). Tuy nhiên, nếu nhìn thật kỹ và phân tích chúng ta thấy rằng đây cũng chính là những dải hoa dây được chạm trổ một cách khá rối rắm. Trên các ô, hộc trang trí chúng ta thấy các đoá hoa cúc được cách điệu không giống với phong cách Mỹ Sơn, gần như chỉ thấy có nhị hoa ở giữa còn các cánh hoa đã cách điệu khá nhiều. Từng dải hoa và lá cứ đan xen vào nhau, tạo thành sự rối rắm khá lạ ở phong cách nghệ thuật Đồng Dương. Và cũng chính sự khá lạ này mà chúng ta dễ phân biệt được hiện vật điêu khắc và kiến trúc Đồng Dương với các phong cách nghệ thuật khác trong nghệ thuật Chămpa.
HOẠ TIẾT HOA VĂN SÓNG NƯỚC HAY NGỌN LỬA
Hoạ tiết hoa văn hình song nước hay ngọn lửa thường bắt gặp nhiều trong các tác phẩm điêu khắc và kiến trúc thuộc phong cách nghệ thuật Tháp Mẫm (thế kỷ XII-XIV). Trên các lanh tô của các đền tháp ở Tháp Mẫm (Bình Định) thường thể hiện các diềm trang trí hình ngọn lửa hay hình song nước, xen kẽ với nó là hình các mặt nạ Kala hay các con khỉ. Thật ra đây cũng là hình ảnh các hoa và lá cũng như than cây được cách điệu khá đặc biệt, không mềm mại như ở phong cách Mỹ Sơn hay Khương Mỹ, không rối rắm như ở phong cách Đồng Dương, mà lại thô ráp, to bè, nhìn trông giống như hình một ngọn lửa đang cháy hay hình một đợt sóng cuộn lên ào ạt, thể hiện sức mạnh, sức sống tràn trề, mang tính cách mạnh mẽ.
HOẠ TIẾT HOA VĂN HÌNH HỌC
Đó là các hình tam giác, hình thoi, hình vuông, hình chữ nhật, hình viên bi (hình tròn)…thể hiện qua những diềm hoa văn viền quanh các tác phẩm điêu khắc. Không nằm ở trung tâm các phẩm, nhưng những hoạ tiết hoa văn hình học đã góp phần làm sống động tác phẩm, tô đậm thêm cho tác phẩm, làm cho tác phẩm điêu khắc trở nên đầy đủ hơn, nhấn mạnh hơn, tạo thành những yếu tố nghệ thuật độc đáo, khác lạ.
HOẠ TIẾT HOA VĂN HÌNH ĐỘNG VẬT
Hoạ tiết hoa văn hình động vật thường trang trí các mặt nạ Kala, Makara, hình ảnh các chú khỉ vui nhộn…với cách trang trí như vậy cũng tạo cho các tác phẩm điêu khắc Chăm những nét đẹp hiếm thấy, những ấn tượng khác lạ trong nghệ thuật, tuy nhiên hình ảnh các loài động vật cũng đã được cách điệu hoá cao. Nhìn chung, việc trang trí trên kiến trúc đền tháp và trong các tác phẩm điêu khắc Chăm, tuy phần lớn đều thể hiện nội dung các câu chuyện trong thần thoại Ấn Độ Giáo, kể lại các vị thần mang tính huyền thoại, nhưng những nghệ sĩ Chăm - những nhà điêu khắc thiên tài Chăm – đã thể hiện một cách xuất sắc trình độ tư duy của mình trên những tác phẩm điêu khắc với những hoạ tiết hoa văn đạt dến đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình. Người Chăm đã vận dụng những gì có trong tự nhiên, như hình ảnh các loài hoa, các con thú, các đường gấp khúc, các hình lượn sóng…để đưa vào nghệ thuật điêu khắc, cách điệu nó lên thành những hoạ tiết hoa văn đẹp vừa mềm mại, uyển chuyển, lại vừa mạnh mẽ, kể cả rối rắm, nâng cao nghệ thuật tạo hình Chăm lên đỉnh cao cùng với các nền nghệ thuật tạo hình của các nước trong khu vực. Người Chăm đã biết học tập kinh nghiệm cũng như tiếp thu có chọn lọc các nền văn hoá trong khu vực, họ có sự sáng tạo riêng cho mình không lẫn với bất kỳ nền nghệ thuật nào khác ở trong khu vực Đông Nam Á. Điều ấy phần nào thể hiện bản lĩnh và trí tuệ của họ khi sáng tác nghệ thuật và tiếp thu văn hoá.
Th.S Hồ Tấn Tuấn
Bài viết khác cùng số
Những mẩu chuyện về Bác HồPháo hoa & kí ức sông HànSức sống mới của người dân Đà NẵngHồn trầmNgười con gái sông TrườngÚt SươngAi lên xứ hoa đào...Cha con lão HoạchNgười đi tìm thuốc trường sanhThay mùaGặp gỡNgày xuân đọc tiểu thanh ký nhớ Nguyễn DuGửi Trương ChiCầu Rồng bayBuốt bỏngAi kiaTỉnh thức trong đêmVô đềChợt nhớBăng giáMùa cỏBên chiều tháng baBắc NinhNhà thơ CAO HỮU THANHSáng mãi sao Khuê buổi sớmTập thơ "Ta đi tìm ta" của Đào Quang ĐợiTinh hoa thơ ViệtĐàm Thùy Dương và những trang viết đầu tayMọi tác phẩm văn học đều dang dở - Nguyễn Thanh TuấnNhững họa tiết hoa văn trong điêu khắc ChămNghe thấy màuMột tài năng âm nhạc thời kháng chiến chống PhápBữa cơm chiều trong dinh Độc LậpGiá trị nghệ thuật của hát Bả Trạo trong Lễ hội Cầu Ngư ở Quảng Nam
