Nghĩ về dấu chấm, dấu phẩy trong thơ

VƯƠNG CƯỜNG
Năm 1985, khi chuẩn bịlàm tuyển tập thơ Việt Nam 40 năm ( 1945 - 1985 ) nhà thơ Quang Huy gọi cho tôi, em mang ra cho anh mấy bài thơ viết về chiến trường được giải ấy để anh chọn một bài. Tôi mừng quýnh, vội phóng xe đạp từ cơ quan ra. Tôi đưa ra 4 bài. Anh bảo, em thích bài nào? Tôi chưa biết trả lời thế nào vì câu ấy khó như ai hỏi người mẹ, trong đàn con của bà, bà thích đứa nào nhất. Cuối cùng anh em cũng thống nhất, chọn bài, anh mang về cho em. Khi tôi đưa bản chép tay cho anh, lướt qua một lượt, bỗng anh kêu lên như thất thanh: bỏ dấu phẩy đi em ơi. Không phẩy đã là ghê người rồi còn phẩy nữa, em bày ra rõ ràng quá từng món thế này, kinh ghê lắm. Câu anh Quang Huy nói như sau: Phút đói khuỵu chân ngủ ngồi, ngủ đứng / Phút bới tìm xương, thịt bạn đem chôn. Câu đầu thì không sao, nhưng đến món xương phẩy (,) thịt đồng đội tôi thì anh không chịu được. Tôi bảo, em quên, quen tay phẩy sai rồi anh ạ. Thế là tôi bỏ dấu phẩy ấy. Câu thơ đúng bản gốc là: Phút bới tìm xương thịt bạn đem chôn.
Năm 1969, khi Bác Hồ mất, trong bài thơ chảy cùng nước mắt của nhà thơ Thạch Quỳ có hai câu: Tiễn đưa trong tiếng súng gầm / Nước chưa hết giặc, Bác nằm có yên. Theo anh Thạch Quỳ kể trên báo văn nghệ thì anh mang hai câu ấy, hỏi các nhà thơ, nhà văn mà anh cho là nhạy cảm nhất : cuối câu thơ đó nên để dấu chấm hỏi (?) hay dấu chấm than (!). Kết quả, nhà thơ Xuân Quỳnh trả lời đúng theo anh Thạch Quỳ, khẳng định được cái duy nhất của cái dấu chấm ấy mà thôi. Nhà văn Trần Thuỳ Mai viết thư cho anh Thạch Quỳ: ..."Nguy quá, em quá run. Ban đầu em định đặt dấu chấm hỏi (?) Nước chưa hết giặc, Bác nằm có yên? Nhưng em nghĩ, nếu đơn giản vậy thì tại sao lại nhiều người nói sai và cãi nhau. Hay là nó thế này: Nước chưa hết giặc, Bác nằm có yên...?! Thôi anh Quỳ ơi, em xin tình nguyện thi rớt chứ cuộc thi này kinh khủng quá!"

Kinh khủng thật! Trong văn học hay cả trong giao tiếp dấu chấm, dấu phẩy có giá trị rất lơn, nó làm cho ý nghĩ, thông tin chính xác, đúng ý người muốn truyền tải. Ngoài lời ra hay đúng hơn dấu chấm, dấu phẩy còn mang nguyên cảm xúc truyền cảm xúc đó cho người đọc để họ cảm xúc gần giống với người viết. Khi Nguyễn Du viết: Đau đớn thay phận đàn bà! Nếu không có dấu chấm than sau câu thì sao nhỉ. Tôi cảm thấy câu thơ bị mất đi một nửa!

Nhưng rồi, cái quan trọng của dấu chấm, dấu phẩy cứ theo tôi đi suốt đến giờ. Nếu không có thiên nhiên và các mối quan hệ giữa thiên nhiên với con người và con người với con người trong việc tìm cáiăn, cái mặc...liệu có thơ không? Thơ tất nhiên phải phản ánh các mối quan hệ đó, hay đúng hơn các quan hệ đó đã làm xuất hiện buồn, vui, hờn giận...trong thế giới Người mà thơ hướng tới. Nhưng tình cảm thoát ra đó đã qua cảm nhận của nhà thơ, nó không còn nguyên xi nữa. Nếu không có bờ, liệu có ao, suối, sông, biển không ? Trong thực tế, ai cũng biết là không. Tôi liên tưởng các dấu chấm, dấu phẩy như những cái bờ ấy. Nó phân định được các khái niệm chính xác. Nhưng nói sông, suối thì ta nghĩ ngoài bờ ra nó phải dài, biển phải rộng, khác với ao, hồ.

Nhưng mặt khác, những ao, hồ, sông,suối...khi đã thành tâm thức trong trí óc và trái tim nhà thơ thì một mặt nó vẫn ao, hồ, sông, suối...mặt khác nóđược tái tạolại không còn như nó vốn có. Nó đã được nhận thức qua cảm nhận của nhà thơ đang hướng về phản ánh các trạng thái tình cảm trongmối quan hệ Người rồi. Đôi ta lên thác, xuống ghềnh / Em ra đứng mũi cho anh chịu sào; Trăm năm dù lỗi hẹn hò / Cây đa, bến cũ con đò khácđưa (ca dao VN); Anh không xứng là biển xanh ( Xuân Diệu ); Chỉ có biển mới biết / Thuyền đi đâu, về đâu ( Xuân Quỳnh ) Sóng vỗ tràng giang buồn điệp điệp ( Huy Cận)...vv...vv. Thác, ghềnh, con đò, biển, thuyền, sóng...đâu còn nguyên nghĩa nữa. Những danh từ này đều định nghĩa được trong thực tế. Ấy mà khi nó vào thơ thì không nhà từ điển nào định nghĩa được!
Trong nhiều trường hợp, với thơ, tôi lại thấy, các dấu chấm, dấu phẩy lại làm cho câu thơ bị đóng khung lại, mà bản chất thơ là tràn. Các dấu chấm, dấu phẩy đó giống như bờ ao, hồ, sông, suối cụ thể trong thực tế. Nhưng thơ giống như khi mưa lũ băng đồng, không còn bờ để mà phân biệt rõ ràng được nữa. Ngôn ngữ thơ vừa rõ ràng vừa như không thể rõ ràng được. Có lẽ đó là lý do mà một bài thơ mỗi người đọc một cách vì bản chất thơ là đa nghĩa, đa tình. Khi tôi được mờiviết lời giới thiệu cho tập thơ đầu tay Kiều Mây của tác giả trẻ Huỳnh Thuý Kiều, tôi phải đọc kỹ, cố gắng hiểu ý tác giả. Đến giờ tôi vẫn bị ám ảnh mấy câu thơ: Quầy cau trắng nghiêng sương miền tóc mẹ / Sóng dập dềnh chao điệu lý xàng xê / Hò cống liêu ai cười, ai nói ? Hoa mù u lọt thỏm bóng chiều. Với tôi, đây là những câu thơ rất đẹp và chảy tràn bờ. Tôi băn khoăn về dấu hỏi ở câu: Hò cống liêu ai cười, ai nói ? Cái dấu hỏi này làm cho câu thơ bị be bờ, cụ thể hoángăn cản sự tràn mà tôi đang nói đó. Tôi định gọi cho tác giả nói ý mình, nếu tác giả nghe được thì câu thơ còn vọng xa hơn. Nhưng rất tiếc, tôi không liên lạc được mà sáng sớm mai tôi đã đi hội thảo khoa học ở Soeul rồi. Khi về sách đã ra, đến giờ tôi vẫnbăn khoăn, nếu không có dấu hỏi kia liệu câu thơ có hay hơn không?

V.C