Nhà báo đất Quảng Phan Thanh - “ông Nghị có công”
Nhà báo Phan Thanh (1908 - 1939)
Nhà báo nổi tiếng
Tốt nghiệp loại xuất sắc và nhận bằng Tiểu học Pháp - Việt, Phan Thanh thi đỗ vào trường Quốc học Huế. Tại ngôi trường danh tiếng này, Phan Thanh đã say mê tìm đọc báo La Cloche Fêlée (Tiếng chuông rè) của Nguyễn An Ninh ở Sài Gòn, tiếp đó là tờ L’Annam (Nước Nam) của Phan Văn Trường. Ông sớm trở thành cộng tác viên của L’Annam với bút hiệu Trạc Anh. Đáng chú ý là bài báo “Entrevien avec un fracais nouvellement débargué” (Nói chuyện với một người Pháp vừa cập bến), đăng trên L’Annam năm 1927, kể về cuộc đối thoại giữa Phan Thanh và một người Pháp tình cờ gặp vừa mới đến Việt Nam. Người Pháp này tự hào về “sứ mạng khai hóa văn minh” của nước Pháp đối với Việt Nam. Ngược lại, Phan Thanh lại dùng lý lẽ của mình để tố cáo nó: “Lúc nào đó, đấy là thái độ của Gandhi đối với nước Anh, và hiện nay đó là thái độ của chúng tôi đối với nước Pháp. Còn điều mà chúng tôi chống lại thì đó là sự áp bức và độc đoán”.
Khi ra Hà Nội và hoạt động trong Mặt trận Dân chủ, Phan Thanh đã viết bài cho nhiều tờ báo tiếng Pháp như Le Travail (Lao động), L’avant Garde (Tiền phong), Rassemblement (Tập hợp), Notre Voix (Tiếng nói của chúng ta), Demain (Ngày mai), En avant (Tiến lên) và các báo tiếng Việt: Dân chúng, Tin tức, Thời thế, Đời nay. Theo tài liệu của Chánh mật thám Pháp Sogny, Phan Thanh còn có bài đăng trên La Vie Républicaine đả kích chính phủ Nam triều và đã từng cùng Nguyễn Đan Quế, Nguyễn Xuân Các (chủ nhiệm và quản lý) và Phan Đăng Lưu, Tôn Quang Phiệt, Nguyễn Khoa Văn, Bùi San... thảo luận về việc tổ chức lại báo Dân của Nguyễn Đan Quế vào tháng 6 và tháng 9 năm 1938. Đặc biệt, khi tham gia Đảng Xã hội Pháp, ông cùng với Trần Đình Tri, Phan Tư Nghĩa và các đồng chí người Pháp của mình đứng ra xuất bản tờ Demain (Ngày mai), cơ quan ngôn luận chính thức của chi nhánh của Đảng này tại Bắc Đông Dương vào tháng 11 năm 1938.
“Anh là ông nghị có công/ Lợi quyền dân chúng hết lòng đấu tranh”
Năm 1937, nhà báo Phan Thanh được Đảng Cộng sản Đông Dương đưa ra ứng cử vào Viện Dân biểu Trung Kỳ để mở ra mặt trận đấu tranh mới trong nghị trường. Được nhân dân hai huyện Đại Lộc - Hòa Vang, tỉnh Quảng Nam (nơi ông ra ứng cử) nhiệt liệt ủng hộ, Phan Thanh đã trúng cử với phiếu áp đảo. Là dân biểu của Viện Dân biểu Trung Kỳ nhưng ông vẫn sống ở Hà Nội, dạy học ở Trường Tư thục Thăng Long. Trong thời gian ngắn ngủi hoạt động trong nghị trường, nhà báo Phan Thanh để lại hai dấu ấn quan trọng.
Sự kiện đầu tiên là vào tháng 9/1938, Phan Thanh từ Hà Nội vào Huế để tham gia các cuộc diễn thuyết, các cuộc đấu tranh công khai nhằm bảo vệ quyền lợi của dân chúng. Lúc này, Khâm sứ Trung Kỳ đưa ra bản “Dự án tăng thuế lũy tiến”, mục đích là để bóp hầu bóp cổ nhân dân ta, buộc Viện Dân biểu Trung Kỳ thông qua. Trước tình hình này, Đảng đã tổ chức quần chúng đấu tranh, kết hợp chặt chẽ cuộc đấu tranh giữa bên ngoài và bên trong nghị trường. Muốn bác dự án này, các “ông nghị” phải có số liệu để chứng minh. Pháp cho phép các nghị viên qua Toà Khâm sứ tại Huế đọc tư liệu nhưng cấm không cho ghi lại. Nhờ có trí nhớ tuyệt vời, Phan Thanh chỉ cần đọc qua một lượt đã nhớ tất cả các số liệu cần thiết để phát biểu tranh luận chống dự án thuế. Trong phiên họp để thông qua dự án thuế nói trên tại Viện Dân biểu, Phan Thanh đã hùng hồn đưa ra những chứng cứ để bác bỏ dự án thuế của thực dân Pháp. Cử toạ im phăng phắc lắng nghe và tỏ vẻ đồng tình. Mấy viên quan của Toà Khâm sứ Trung Kỳ sốt ruột nhìn Hà Đằng - Viện trưởng, chủ toạ cuộc họp, có ý muốn bảo cụ cắt không cho Phan Thanh nói nữa nhưng cụ ngó lơ đi nơi khác, để cho Phan Thanh nói 15 phút, nửa giờ. Rồi, 1 tiếng sau, cụ Hà Đằng mới rung chuông đề nghị Phan Thanh nhường thời gian cho các ông nghị khác. Phan Thanh vừa dứt lời thì cả hội trường vỗ tay hoan hô, kể cả các nhà báo. Tên Patô điên tiết quát: “Nguyên tắc là không được vỗ tay, sao các ông lại vỗ!”. Có tiếng trả lời: “Xin lỗi, chỉ vỗ tay về những cái hay vậy!”. Tối ngày 19/9/1938, Viện Dân biểu Trung Kỳ đã biểu quyết bác bỏ dự án mới về thuế của Khâm sứ Trung Kỳ. “Phơrăng - Annam” - tờ báo chống Cộng khét tiếng cũng phải thừa nhận thắng lợi của phiên họp ở Viện Dân biểu Trung Kỳ: “Nghị án thuế - đa số nghị viên không tán thành”.
Sự kiện thứ hai càng chứng tỏ tài trí tuyệt vời của nhà báo Phan Thanh. Tháng 11/1938, Hội đồng Kinh tế lý tài Đông Dương khoá II họp thường niên lại Sài Gòn. Phan Thanh được Đảng cử đi dự để tiếp tục đấu tranh với Pháp. Trong kỳ họp đó, Toàn quyền Đông Dương là Brêviê đã đề nghị thông qua dự án xây thêm nhiều nhà tù trên khắp Việt Nam. Phan Thanh dũng cảm đứng lên trước cử toạ và dõng dạc: “Thưa ngài Toàn quyền, xây dựng nhà tù để làm gì?”. “Để giam những người ăn cắp!”- viên Toàn quyền trả lời. “Ai là kẻ cắp và kẻ cắp đã làm gì thưa ngài?”. Brêviê đỏ mặt lúng túng: “Kẻ cắp là kẻ cắp chứ còn ai! Sao ông lại hỏi những câu ngớ ngẩn đến thế!”. Lập tức, Phan Thanh phản đòn: “Nói như ngài thế là sai, kẻ cắp phải là những tên tư bản, bọn quan lại hút máu nhân dân…Vì lẽ đó, tôi đề nghị bỏ các nhà ngục, vì nó trái với tinh thần nhân đạo của nước Pháp. Theo tôi, Chính phủ phải trừng trị phạm nhân thế nào để họ có thể hoàn lương được, chứ không phải làm cho đời họ thành thứ vứt đi. Bỏ tù tội nhân, bắt giam, buộc họ làm khổ sai thì điều đó có thể làm được nhưng bắt họ chết mòn trong cái địa ngục ghê gớm kia thì tôi hết sức công kích!”. Một viên quan Pháp khác cắt ngang: “Nhưng ở An Nam hiện có quá nhiều bọn đầu trộm đuôi cướp, nhất là những kẻ giết người!”. Phan Thanh lập tức đả phá: “Ngài nói vậy là không đúng! Trong các ngài gọi là “kẻ cắp” đó cần việc làm, cơm ăn áo mặc và học hành thì các ngài lại đem đến cho họ thuốc phiện và rượu cồn. Đành rằng những kẻ giết người là tội rất nặng, nhưng ta nên nhớ rằng, tội ấy một phần là thuộc về trách nhiệm của xã hội. Biết bao tội nhân trước kia là người lương thiện, chỉ vì không có cơm ăn, không có việc làm mà phải giết người cướp của. Tôi quả quyết rằng những nguyên nhân sâu xa đó là do cái xã hội không hoàn hảo của chúng ta gây ra. Các ngài nên nhớ rằng, có nhiều tay trộm cướp, tai hại bằng mấy họ mà chẳng bao giờ bị tù tội gì cả. Những tay trộm cướp ấy khi tôi nói đây vẫn không bị pháp luật trừng trị, hơn nữa còn được pháp luật che chở nữa”. Cả hội trường vỗ tay rào rào, mặc cho viên Toàn quyền rung chuông đề nghị yên lặng. Một lần nữa, Phan Thanh đã chiến đấu ngoan cường ngay trong “sào huyệt” của thực dân Pháp ở Đông Dương.
Ca ngợi tài năng xuất chúng của nhà báo Phan Thanh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp khẳng định: “Hồi đó, hoạt động nghị trường là một lĩnh vực vừa sôi động, vừa quyết liệt ở trên diễn đàn nghị viện, tiếng nói của anh lúc nào cũng vang, gây sôi nổi cho dư luận, gây phấn khởi cho đồng bào, đồng chí, gây sự lúng túng e sợ cho các đối thủ... Anh là một tài năng”. Người dân đất Quảng mãi khắc ghi công ơn của một nhà hoạt động cách mạng, nhà báo cả đời vì nước, vì dân: “…Anh Thanh nào phải ai đâu./ Hàng trăm thứ thuế yêu cầu bớt đi .../ Anh là ông nghị có công/ Lợi quyền dân chúng hết lòng đấu tranh” (Vè Phan Thanh).
V.T
