Bùi Giáng - Đằng sau những câu thơ
Nhà thơ Bùi Giáng
Thi ca chính là trò chơi của ngôn ngữ, nhưng cũng giống như biết bao trò chơi khác trên mặt đất tưng bừng hương sắc này đã khiến con người ta lao tâm khổ tứ, nó đã đưa kẻ chịu chơi kia bước vào những trận cuồng phong bão tố của tâm hồn. Còn hơn thế nữa, nó lại là trò chơi “thế mệnh” dẫn dắt thi sĩ vượt qua từng cấp độ tâm linh, thường xuyên bức bách kẻ chịu chơi kia phải đối diện chính mình giữa từng trạng huống, giữa những chiều sương phai tịch hay giữa thị thành vàng tím đỏ xanh.
Thoạt tiên, gã làm thơ nọ đã bước vào đời bằng một tấm lòng đôn hậu và khao khát yêu thương, hắn dần khám phá ra đằng sau ngôn ngữ đầy nhạc tính những con đường ẩn hiện, từng bầu trời cao khiết và bao niềm chan chứa hoang liêu. Con người ta đã sử dụng nó như một phương tiện thông tin đầy uy mãnh và hữu hiệu, nhưng thi sĩ đích thực chính là kẻ thường xuyên tấn công vào những thành trì sau chót của sự giả tạm cũng như vẻ đẹp tuyệt vời của nó. Và cuối cùng thì sự thể ra sao?
“Bốn mươi năm thuyết pháp ta chẳng nói điều gì”. Lời nói ấy của Đức Phật cũng vừa khẳng định và cũng vừa phủ định cái phương tiện thông tin ngàn đời của con người trên mặt đất, là sự cáo chung cho vẻ hào nhoáng bên ngoài của bao rộn ràng biền biệt nhị nguyên. Phải chăng cái tinh túy của ngôn ngữ lại nằm ở đằng sau ngôn ngữ, phải chăng vẻ đẹp đích thực này cũng cần phải được cảm nhận trong thầm lặng cô đơn? Phải chăng những ngộ nhận đã về như mắc cửi, mà những vần thơ sâu sắc hoặc những lời thuyết giảng mênh mang có thể bị phá tan tinh thể, bị chụp mũ bất ngờ?
Tôi sắp nói đến Bùi Giáng tiên sinh, người có đủ thẩm quyền để phát ngôn rằng ta chẳng nói điều chi sau tất cả những dặm dài sa mạc ta đã trải qua, sau biết bao nhiêu vần thơ, điệu thở mà ta lai rai trút xuống, sau từng ấy trận phiêu bồng ngôn ngữ ta tình cờ bật thốt, ta thảng thốt nghe ra, các ngài hãy đình thủ nói về cái cách điệu thẫn thờ đười uơi mà ta đã vô tình thể hiện hoặc cố ý giỡn chơi.
Như một con người khao khát yêu thương, cả tấm lòng dàn trải như muốn ôm trọn bầu trời và mặt đất, Bùi Giáng cũng đã từng một thuở đầu xanh “đi vào đời chân bước” với ăm ắp tin yêu, dẫy đầy mộng mị, cũng đã từng là một con người xã hội với vợ con cùng tháng năm cần mẫn, với nghề dạy học, với thi cử khoa trường.
Và tuổi lớn đi vào đời chân bước
Có mùa xuân mà dẫm nát không hay
Rồi một thuở hai chân dừng một lượt
Em ồ em xưa chính tại nơi này
Vâng, sau bao biến đổi thăng trầm, vợ con mất sạch, tài sản tiêu tan,
hoàn cảnh tất mệnh đã khiến ông nhìn cuộc đời ở một cấp độ cao hơn. Cái mùa xuân mà ông thường nhắc đến, hoặc tâm xuân, hoặc triều xuân, hoặc thư xuân chính là cái mùa xuân thường hằng dưới nhãn quan Phật giáo, là cái mà ông cũng như chúng ta đã từng dẫm nát, nói cách khác, đó là tuyệt đối tính của thực tại bất khả diễn bày:
Linh hồn ấy ngục xin kham
Lời sai trên miệng sẽ không là lời
Xin mùa lá rụng và rơi
Sẽ lên đường gặp ấy trời mùa sau
Ra đi hẹn với xuân đầu
Buổi hồi nguyên lại phai màu
bình minh
Thơ ông có lúc lại là những từ ngữ chẳng đầu đuôi, dịch phẩm hoặc văn xuôi của ông có lúc lan tràn miên man cà kê dê ngỗng, duy có một điều mà ai cũng phải thừa nhận rằng khi nghe ông cà riềng cà tỏi như thế, kẻ xoàng xoàng hay bậc cao minh đều nhận thấy vẻ đẹp ngôn ngữ mà ông đã sử dụng và bị quyến rũ bởi nhạc tính của nó trước khi họ kịp nhận ra hoặc ngộ nhận ông nói điều chi. Với tôi, những lúc như thế chính là lúc ông đang thênh thang phiêu hốt trong trạng thái sáng tạo của chính mình. Đó là trạng thái bắt đầu xuất hiện rất sớm, từ năm 1947, tỉ như bài Nỗi lòng Tô Vũ. Trạng thái sáng tạo tót vời đó có thể được mệnh danh là “Niết bàn” của nghệ sĩ chân chính, và với Bùi Giáng tiên sinh, người đã am hiểu tận tình và kính ngưỡng Phật pháp, hơn ai hết, ông biết rằng đó cũng chỉ là một trạng thái sinh diệt, khác với Niết bàn thường tại mà
Đức Phật đã diễn tả đằng sau những thuyết giảng của ngài.
Nhưng trạng thái ấy ngày càng đến với ông thường xuyên hơn trong cuộc sống. Ông sống với trạng thái đó nhiều đến nỗi người ta nghĩ ông điên, kì thực, đó chính là những phút giờ hoan lạc nhất. Lúc ấy ngôn ngữ đối với ông còn quá thấp bé, nó không còn là một phương tiện hữu hiệu như ngày ông mới lớn đi vào đời chân bước, để rồi ông đã biến ngôn ngữ thành những chiếc lá vàng nhảy múa, thành muôn hồng nghìn tía, trút xuống tràn lan ngô nghê trên giấy như cơn mưa rào phả vào lòng sa mạc.
Người nằm xuống để nghìn năm
vang bóng
Ta bước qua từ ngữ rụng hai lần
Lần rụng thứ nhất là lần rơi rụng của ngôn ngữ diễn đạt theo cái lôgic phổ biến, và lần rụng thứ hai, uyên nguyên thể tính của ngôn ngữ thực sự trở về và hòa làm một với hiện thể. Ngôn ngữ rụng lần thứ hai là ngôn ngữ nói tràn lan nhưng chẳng nói điều chi của Đức Phật, từ đó ta cũng có thể hiểu rằng một số thiền sư Trung Hoa đã la hét hoặc đánh đập bằng gậy hèo cũng là một cách thừa nhận sự bất lực của ngôn ngữ và là một nỗ lực để thể hiện cái đằng sau ngôn ngữ...
Trong trạng thái sáng tạo tót vời, Bùi Giáng tiên sinh đã gọi tất cả là mẫu thân, dòng suối yêu thương trong ông đã thực sự vỡ òa trên dòng suy tưởng, ông gọi Kim Cương, Phùng Khánh, Monroe... là mẫu thân bát ngát. Có kẻ hiểu đó là những con người thực sự mà ông cảm mến, có kẻ hiểu, tỉ như, Kim cương là Kim cương Bát nhã Tâm kinh mà ông say mê và liễu ngộ... Tuy nhiên không phải chỉ là những nhân vật đó mà có thể là một cái tên nào đó tình cờ xuất hiện lúc ông viết tràn lan trong trạng thái sáng tạo “phi tưởng phi phi tưởng xứ”, có thể đó là em mọi đen phảng phất trên ngàn, em cua còng phất phơ bãi biển hay em u hoài bờ cỏ Phi châu, đó chỉ là những cái tên, nói cach khác là thể điệu lập ngôn giả tạo để níu gọi một cõi trời chan chứa, một lối về lững thững cô liêu...
Bùi tiên sinh, giờ đây người đã khuất, tôi đã gặp ông lần đầu tiên và cuối cùng trong vòng nửa giờ vào một ngày mùa hạ năm 1981, lúc ấy sau cơn mưa giông chiều, tôi và anh Nguyễn Đức đưa ông vào một quán vắng lụp xụp ở Gò Vấp, ông im lặng và chúng tôi cũng vậy, không một lời nào được thốt ra suốt nửa giờ bên chai rượu gạo, thậm chí cũng không thèm hỏi đến tên tôi, cuối cùng ông ra hiệu đi về, một cách mệt mỏi… Tôi thầm cảm ơn sự im lặng tuyệt vời mà tình cờ tôi gặp, khác biệt rất nhiều bao giai thoại tôi nghe, và tôi cũng không muốn tìm cách gặp lại ông một lần nào nữa cả, để nửa giờ kia trở thành một kỷ niệm êm đềm. Và với tôi, đó là những phút giây thiên tải nhất thì trong một bình sinh hãn hữu. Tôi muốn kết thúc bài này bằng hai câu thơ được gửi lại cho người đã viết ra nó:
Người nằm xuống để nghìn năm
vang bóng
Ta bước qua từ ngữ rụng hai lần...
N.V.N
