Con trâu trong kiến trúc của người Cơ Tu
Hình đầu trâu được trang trí trên Gươl.
Như chúng ta biết, đa số các dân tộc ít người ở vùng Trường Sơn - Tây Nguyên đều dùng con trâu làm vật hiến tế trong các lễ hội lớn quan trọng như cầu mùa, được mùa, đám cưới, đám ma, bỏ mả… Nhưng mô-típ hình tượng con trâu trong điêu khắc lại ít thấy xuất hiện trong các công trình kiến trúc nhà ở, nhà rông, nhà mồ của người Bana, Êđê… Thế nhưng, nếu chúng ta có dịp đi thăm một số kiến trúc của người Cơ Tu - tộc người sống ở miền núi Tây Bắc tỉnh Quảng Nam, phía Tây thành phố Đà Nẵng và phía Nam tỉnh Thừa Thiên Huế, đặc biệt là nhà rông, nhà đình mà tiếng Cơ Tu gọi là nhà "Gươl", ta sẽ thấy ngay sau bậc cấp bằng gỗ đầu tiên bước lên là hình tượng con trâu được điêu khắc trên tấm gỗ dày của lối vào chính của ngôi nhà. Chúng còn được xuất hiện ở 3 tấm ván còn lại bao quanh làm vách nhà. Hình tượng con trâu được điêu khắc mà nó đối diện với người nhìn là một cặp sừng cong gờ nổi cao ở hai bên, với cái đầu hơi cúi xuống, kèm đôi mắt buồn bên cạnh hai tai được cách điệu quặp xuống. Người nghệ nhân
Cơ Tu đã khéo léo bố trí bằng hai tấm phù điêu đầu trâu nhìn chính diện và cả ở đầu cột, đế cột như là vật biểu tượng của ngôi nhà. Nhà Gươl có nhiều mô-típ điêu khắc trên gỗ như chim, rồng, rắn, các con vật loài bò sát... Nhưng những hình tượng này chỉ xuất hiện ở những vị trí không quan trọng và chỉ là những chi tiết nhỏ vui mắt trong nội thất ngôi nhà.
Chúng ta có thể thấy rõ hình đầu trâu được điêu khắc dính liền trên một tấm ván dày và tấm ván này là vách tựa của ngôi nhà thay cho vách đan bằng tre, nó thường có kích thước dài từ 700 cm trở lên, rộng 50 cm và dày đến 15 cm, bề dày này có thể mỏng hơn nếu họ dùng cách điêu khắc đầu trâu riêng biệt rồi sau đó liên kết bằng mấu chốt gỗ như họ thường làm ở các cấu kiện khác. Nhưng vì nó có ý nghĩa quan trọng nên phổ biến vẫn là liền khối. Với kích cỡ ấy, người Cơ Tu đã tốn rất nhiều công sức để vào rừng chọn những cây gỗ lớn cho phù hợp với ý đồ, trang trí của mình không được chắp nối.
Đi xa hơn, chúng ta đến thăm nhà mồ của người Cơ Tu nằm phía tây của làng. Nơi đây, hình ảnh rõ nhất đập vào mắt chúng ta là hai đầu trâu ở hai đầu quan tài, và ở một phía đầu hồi nóc của nhà mồ. Ở hình tượng này, con trâu được mô phỏng rõ nét và tự nhiên hơn bằng khối tròn của thân cây y hệt sừng, đầu, tai và đôi mắt gắn bằng miếng thủy tinh trông giống thật, chỉ khác thân của nó là thân của quan tài.
Hình đầu trâu trang trí trên một phía đầu hồi nóc nhà mồ.
Ở nhà mồ, ngoài trang trí hình đầu trâu thì nghệ nhân Cơ Tu còn trang trí tượng tròn người phụ nữ, người đánh trống, người bầu... các con vật như chim, gà, sơn dương, loài bò sát... cũng chỉ được điêu khắc với kích thước nhỏ hơn và bố trí ở trụ chống, bờ nóc, diềm mái ở thân quan tài... và cũng chỉ là những chi tiết nhỏ mà thôi.
Người Cơ Tu làm quan tài bằng một thân cây lớn nguyên vẹn được xẻ làm đôi, phần nắp và phần thân mà hai đầu trâu lại được dính chặt vào thân không có mộng nối. Thử đặt câu hỏi vì sao người Cơ Tu dùng hình tượng con trâu để làm những đồ án chính điêu khắc ở những vị trí quan trọng trên?
Hình đầu trâu trang trí trên quan tài.
Với người Việt chúng ta hay các dân tộc Đông Nam Á nói chung, thì con trâu có ý nghĩa quan trọng trong nông nghiệp, trong sản xuất (con trâu là đầu cơ nghiệp). Phải chăng người Cơ Tu cũng vậy? Trong tiếng Cơ Tu, con trâu được gọi là "Tơ-ri" nhưng con bò thì họ lại mượn tiếng "bò" của người Kinh để gọi. Con trâu là con vật hiền, dễ thuần phục và có lẽ người Cơ Tu đã thuần phục được nó trước khi có con bò của người miền xuôi mang đến. Con trâu đã sớm quan hệ với người Cơ Tu như thế, phải chăng người Cơ Tu đã dùng con trâu để giúp họ cày cây làm ruộng nước? Như chúng ta biết, người Cơ Tu mới biết làm ruộng nước mới đây do kinh nghiệm của người Kinh mang lại. Nhưng trước đây, với địa bàn canh tác chỉ là đồi núi, không có ruộng sâu, ruộng nước thì việc dùng trâu là không phù hợp.
Tìm hiểu sâu hơn ta thấy rằng, con trâu xuất hiện rất nhiều trong cuộc sống của người Cơ Tu. Với người Cơ Tu, trâu được xem như là của cải mà trong lễ hỏi, cưới, nó được xem như đồ sính lễ của nhà trai tặng nhà gái quý như hạt mã não, chiêng ché. Vả lại, người ta cũng thường dùng nó để đổi chác, mua cái này, cái nọ... được tính bằng đơn vị 1 trâu, 2 trâu. Hoặc có người nào đó có việc mắc tội, bị lỗi với làng, thì làng cũng phạt vạ 1 trâu, 2 trâu! Là con vật làm vật trung gian đại diện cho con người, là một sứ giả được con người gởi lên gặp gỡ các thần linh trong các buổi lễ: cầu xin (cầu mùa, cầu mưa...) dâng cúng (được mùa lúa mới), cùng vui (đám cưới), tiễn biệt (đám ma, bỏ mả) như các dân tộc ít người khác ở Tây Nguyên và phía Bắc Tây Nguyên. Người Cơ Tu còn sâu sắc hơn khi họ có điệu hát lý khóc trâu. Trong dân vũ (tâng tung - ya yá) trong nhạc chiêng dành riêng cho việc khóc tế trâu (Bnoóch tề Trâu). Nếu quan sát lễ hiến tế trâu, người ta không phải thực hiện nghi thức đâm trâu cốt để ăn thịt hay đâm lung tung trên người nó để đùa vui, nhảy múa mà để hiến tế thần linh vào dịp lễ hội. Họ quan niệm rằng, sau khi nhận lễ vật cúng của dân làng, các thần linh sẽ che chở cho họ, xua đổi con ma rừng đi, dân làng không bị “chết xấu” nữa, giúp cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu… Nếu có con trâu bạc để hiến tế thì thiêng hơn. Trước khi đâm, người chủ lễ sẽ dùng than vẽ đúng vị trí quả tim của con trâu, chỗ cần phải đâm mà các chàng trai (chiến binh cần phải đâm với vị trí tim ở bên phải)1 và khi con trâu được đâm ngã xuống, người chủ lễ hoặc người già làng sẽ cẩn trọng rót nước nóng đúng vị trí quả tim bị đâm, rồi trịnh trọng phủ tấm khố đẹp nhất của làng lên mình trâu và không quên những lời cầu nguyện tốt đẹp nhất cho sự ra đi của nó. Cái đuôi cũng được cắt và ném lên cột lễ như sự cầu may hay bói quẻ…
Con vật thiêng liêng như thế, nên người Cơ Tu rất quý nó và còn gì hơn là khắc hình ảnh nó lên những nơi trang trọng nhất trong những kiến trúc của họ nhà chung, nhà Gươl với hy vọng cho mọi thành viên trong làng được của cải, vật lộc dồi dào. Và một lần nữa lại xuất hiện quan tài ở nhà mồ như là vật dâng cúng làm quà cho người chết mang theo để tiếp tục đời sống ấm no ở thế giới bên kia.
Ngày nay, khách đến thăm nhà Gươl của người Cơ Tu nếu nhìn thấy đầu trâu mà hỏi người làng thì cũng được trả lời: là chỉ làm "cho đẹp cho vui mắt”.
N.T.H
