Nội lực của phu chữ Nguyễn Ngọc Thiện qua Năng lượng chữ và bút lực
Chân dung PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện
Tập sách Năng lượng chữ và Bút lực là tập sách in riêng thứ 12 của PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện. Năng lượng chữ và Bút lực (NXB Hội Nhà văn, 2025) cũng là tác phẩm kỷ niệm 30 năm cầm bút viết văn, viết nghiên cứu, phê bình văn học nghệ thuật liên tục, say mê của tác giả - một “người cầm bút chuyên nghiệp, lão thực” (Lời nói đầu).
Cầm cuốn sách trên tay, dấu ấn hình thức gây thiện cảm sâu sắc với bức tranh sơn dầu nổi tiếng Gray Tree (1911) của hoạ sĩ Piet Mondrian (Hà Lan). Tên tác giả, tên sách được in chữ nổi cho thấy một sự đầu tư công phu về thẩm mỹ, suy tư, ý tưởng. Lời nói đầu của tác giả ngắn gọn nhưng nghiêm cẩn, chắt lọc câu chữ đưa đến cho bạn đọc dấu ấn về cách tiếp cận đời sống văn nghệ dân tộc đương đại.
Bìa Tập sách Năng lượng chữ và Bút lực (NXB Hội Nhà văn, 2025).
Tập sách gồm hai phần. Phần thứ nhất (Tiểu luận - Phê bình) gồm 20 tiểu luận, bài phê bình của Nguyễn Ngọc Thiện - một cây bút thường xuyên đọc sách, yêu thích tiếp nhận tác phẩm và luôn ý thức phê bình văn học nghệ thuật. Phần thứ hai được đặt tên là Phụ lục, cung cấp nhiều tư liệu tham khảo cần thiết về tác giả, chọn đăng 15 bài viết của đồng nghiệp trong hai năm gần đây viết về sách và đời văn của tác giả. Trong phần thứ hai còn có Tiểu sử tự thuật, Thư mục cùng một tác giả và Thư mục nghiên cứu về tác giả. Tất cả phần phụ lục hé mở cách làm sách của một nhà nghiên cứu chuyên nghiệp, cẩn trọng và nghiêm túc.
Giá trị của Năng lượng chữ và Bút lực tập trung ở phần thứ nhất, đưa đến cho công chúng năng lực tiếp nhận, thụ cảm của một người cầm bút, phê bình văn nghệ chuyên nghiệp, từng trải, lão luyện, giàu ân tình.
Bút lực nghiên cứu, phê bình
Toàn bộ 20 tiểu luận, phê bình của Năng lượng chữ và Bút lực được sắp xếp theo một trật tự rất khoa học, lôgic. Mở đầu là tiểu luận Từ ý kiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nghĩ về đội ngũ văn nghệ sĩ tài năng trong thời cuộc mới và tiểu luận Những ý kiến sâu sắc, quý báu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về văn hoá, văn nghệ, giáo dục. Ở đó, PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện đã đưa ra những luận điểm xác đáng về trách nhiệm của văn nghệ sĩ ngày nay. Chẳng hạn, trong tiểu luận Từ ý kiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nghĩ về đội ngũ văn nghệ sĩ tài năng trong thời cuộc mới, sau khi thuật kể ba câu chuyện mà tác giả, vốn là cán bộ nghiên cứu của Viện Văn học, được biết, được nghe về việc dịch tập Ngục trung nhật ký của lãnh tụ Hồ Chí Minh, ý kiến của Bác Hồ về việc cải tiến chữ quốc ngữ, về trách nhiệm của người viết, PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện viết:
“Vinh dự và trách nhiệm của văn nghệ sĩ ngày nay là rất vẻ vang, nhưng cũng vô cùng nặng nề. Hướng tới những tác phẩm đỉnh cao ở đó có sự kết hợp tinh hoa của tư tưởng và sự điêu luyện nghệ thuật, tính chân thực của hiện thực và lịch sử; tính dân tộc như là căn cước của giống nòi; tính nhân dân như là gốc rễ cội nguồn; tính quốc tế để phổ cập và hội nhập vào văn minh nhân loại - đó vừa là tâm nguyện vừa là thời cơ và thách thức đang đón đợi chúng ta vượt lên và thành công!”
Hoặc từ “Những ý kiến sâu sắc, quý báu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng về văn hoá, văn nghệ, giáo dục”, PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện khái quát:
“Văn nghệ phải chiếu sáng cuộc sống chứ không phải chỉ là nơi cuộc sống hiện hình. Đúng như Bác Hồ nói: Văn hoá phải soi đường cho quốc dân đi.”
Những bài phê bình văn học nghệ thuật trong phần thứ nhất của tập sách viết về nhà thơ Lê Tuấn Lộc với tập thơ Hát từ Phan Xi Păng (2023), nhà thơ Phạm Thường Dân với tập thơ Thuyền thơ (2023), nhà tiểu thuyết lịch sử Cao Văn Liên với đề tài chiến dịch Điện Biên Phủ, tiểu thuyết Suối Cọp (2022) của nhà văn Hữu Ước,… Phần này còn viết về con đường nghệ thuật của nhà văn Thu Lâm, nhà nghiên cứu, phê bình, dịch thuật Chu Nga, nhà phê bình văn học Nguyễn Thị Thiện, nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản, nghệ sĩ nhiếp ảnh Hoàng Kim Đáng…
Phần thứ nhất của tập sách có nhiều bài viết đã vượt lên quy mô những bài phê bình về một tập sách để đạt đến tầm nghiên cứu về một tác giả. Phương pháp nghiên cứu một tác giả, kỹ thuật dựng chân dung với những khái quát về phong cách tác giả được PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện tiến hành vừa công phu vừa đầy tâm huyết.
Trong các chân dung văn học, có vẻ như các cây bút nữ tài hoa luôn được tác giả Năng lượng chữ và Bút lực trân trọng, chăm chú theo dõi. Chẳng hạn, cây bút văn xuôi Thu Lâm được tác giả phác họa qua sở trường, “thiên hướng”: “Thiên hướng, ưu điểm nổi bật ở chị là khả năng thâm nhập vào thế giới, đời sống bên trong của nhân vật với các biểu hiện nội tâm phong phú, phức tạp không dễ đoán định trước của họ.”
Còn với nhà nghiên cứu, phê bình, dịch văn học Chu Nga, PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện nhận xét: “Chọn góc độ và phương pháp nghiên cứu xã hội học - thi pháp cổ điển khá thông dụng lúc này, tâm đắc kiểu phê bình cảm thụ của Hoài Thanh “lấy hồn tôi để hiểu hồn người”, trên vị trí của một người cầm bút nữ, chị đã nhất tâm đồng cảm khám phá hệ thống các chủ đề sáng tác bứt thiết với đời sống xã hội của một tác giả hay nhóm nhiều tác giả; nêu bật các kiểu loại hình tượng nhân vật điển hình của thời đại qua các tác phẩm văn xuôi; đi sâu cho thấy những nét riêng thuộc phong cách, bút pháp, cá tính sáng tạo nghệ thuật đặc thù của mỗi tác giả trong từng tác phẩm thuộc các thể tài tự sự khác nhau: bút ký, truyện ngắn, tiểu thuyết…”
Là một người quảng giao, sống sâu với cuộc đời, ân cần với đồng nghiệp, PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện dễ dàng cung cấp cho độc giả tiểu sử của tác giả, hoàn cảnh sáng tác, quan niệm sáng tác, phong cách tác giả. Điều đó giúp nhiều cho bạn đọc hiểu sâu hơn về tác giả, tác phẩm; quan trọng hơn, đã dẫn dắt bạn đọc tìm cách tiếp cận trực tiếp tác phẩm. Chẳng hạn, tiểu thuyết Suối Cọp của nhà văn Hữu Ước được tác giả đặt trong chiều dài của đề tài lực lượng vũ trang nhân dân và cuộc chiến tranh trường kỳ của dân tộc. Thao tác so sánh được vận dụng nhuần nhuyễn để đi đến đánh giá khái quát cả trên phương diện nội dung tư tưởng lẫn bút pháp nghệ thuật: “...góc nhìn mở về chiến tranh cùng tư duy mới, nhân bản về an ninh đất nước, an ninh con người (cái riêng tư thân phận, cái chung thuộc dân tộc, văn hoá, nhân loại), an ninh môi trường sống toàn cầu”, “đặc sắc bút pháp nghệ thuật của tiểu thuyết “Suối Cọp” thể hiện cá tính sáng tạo độc đáo của Hữu Ước”.
Quán xuyến những thiên phê bình của PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện là thái độ chăm chú để phát hiện cho được “bút lực” - sức mạnh, sức hấp dẫn, sức lan toả - của các trang văn học nghệ thuật đi vào “mắt xanh”, “tầm đón đợi” của mình. Với 65 năm hoạt động báo chí của nhà văn, nhà báo, GS.Hà Minh Đức, PGS.TS. Nguyễn Ngọc Thiện nhận định: “Tư duy báo chí của Hà Minh Đức là bám sát đời sống xã hội và con người, kết hợp sự quan sát nhạy bén, sắc sảo từ một chỗ đứng và tầm nhìn của một trí thức khoa học, đề cao chủ nghĩa nhân văn, hướng về những cái tốt và đẹp của cảnh sắc và con người, về sự phong phú của các nền văn hoá dân tộc, về giá trị chân chính của sinh thể con người.”
Còn với Sức mạnh từ những bài thẩm bình thơ văn của Nguyễn Thị Thiện, nhà phê bình tập trung vào “bút lực dồi dào, sung mãn” của hơn 400 bài trong 3.000 trang của 11 tập sách của nhà phê bình nữ Nguyễn Thị Thiện với một chỗ đứng vững vàng trong lĩnh vực “viết văn phi hư cấu”. Từ đó, ông cho rằng tài năng văn chương nói chung, tài năng phê bình nói riêng là của hiếm trời cho, nhà văn là người “phu chữ”, nhà văn phải không ngừng rèn luyện bản lĩnh nghệ thuật và tay nghề độc đáo.
Năng lượng chữ nghĩa
Nhà văn Nguyễn Tuân từng liên tưởng việc viết văn công phu như con ong làm ra giọt mật, con trai làm ra hạt ngọc (Tờ hoa). Nhà văn sáng tạo bằng ngôn từ nghệ thuật, nhà phê bình văn học nghệ thuật càng phải giàu có, công phu chữ nghĩa. Đọc Năng lượng chữ và Bút lực của PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện, bạn đọc có thể hình dung được quá trình lao động như một “phu chữ” thực thụ của nhà văn. Tác giả trau chuốt từ ngữ như một nghệ nhân đan nong chuốt từng nan tre tỉ mỉ, thành thục.
Viết về Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, tác giả trang trọng, chọn lọc từng từ: “Đồng chí Nguyễn Phú Trọng không chỉ là nhà chính trị kiệt xuất mà còn xứng đáng là nhà văn hoá uyên bác, một Hiền Nhân thuộc vào hàng “nguyên khí quốc gia.”
Hoặc với nhà thơ Lê Tuấn Lộc, PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện nhận định: “Thơ anh mở ra một trường cảm xúc mới trong người đọc, đó là một lối thơ tự nhiên, không cầu kì, không điệu đà, mà chân thực, như là nói thường hàng ngày nhưng đã được làm tinh gọn, dễ dàng, thuận lợi trong sự tiếp nhận bởi tính giản dị, lão thực, gần gũi mà không kém phần hóm hỉnh, sâu sắc, nhiều khi gây “shock” với người đọc, khiến họ không khỏi ngạc nhiên, thích thú, ngỡ ngàng.”
Mỗi tiểu luận, mỗi bài phê bình trong tập Năng lượng chữ và Bút lực như một nong kén vàng ươm, lấp lánh. Trong phần thứ nhất của tập sách, sẽ thật thiếu sót nếu không nói đến những áng văn viết về GS.Hà Minh Đức (người thầy của tác giả), về TS.Nguyễn Thị Kim Thành (người chị của tác giả), về Viện Văn học (nơi tác giả làm việc, gắn bó suốt 4 thập niên, 1967 - 2006), về Hội đồng Lý luận - Phê bình Văn học - Nghệ thuật Trung ương (nơi tác giả kiêm nhiệm suốt 3 nhiệm kỳ).
Không hiếm những câu văn ánh lên vẻ đẹp, hấp lực của ngôn từ được chắt lọc từ tâm cảm trân trọng, ân tình của tác giả Năng lượng chữ và Bút lực. Chẳng hạn, tác giả viết về người thầy của mình bằng những dòng văn rất đẹp: “Bút lực báo chí hoà quyện văn chương của Hà Minh Đức là một bút lực sung mãn, dẻo dai, ngày càng chỉn chu, lão thực, hàm súc. Có thể nói ông là một cây báo chí xuất sắc, độc đáo trong làng báo chí văn nghệ, càng về già, như Chế Lan Viên nói, ông càng thu lượm được những tác phẩm dụng công, như những chiếc lá thơm và đẹp.” (65 năm hoạt động báo chí của nhà văn, nhà báo, GS.Hà Minh Đức).
Là một nhà phê bình văn nghệ chuyên nghiệp, PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện luôn nhất quán từ nội dung đến hình thức để mỗi tiểu luận, mỗi bài viết là một chỉnh thể. Tác giả luôn chú ý đến từ khoá của mỗi bài để bám sát “thiên hướng” của toàn bộ tập sách, như: “năng lượng chữ”, “bút lực”, “cá tính nghệ thuật”, “cây bút thành thục”, “bút pháp”, “dấu ấn riêng, độc đáo của người viết”… Có thể thấy, có một sự đồng điệu cao độ, thăng hoa của nhà nghiên cứu, phê bình Nguyễn Ngọc Thiện khi đã kết hợp nhuần nhị giữa mỹ học tiếp nhận, lối phê bình ấn tượng, phê bình ngữ nghĩa học… trên từng trang văn, dòng văn.
Nhà thơ “phu chữ” Lê Đạt từng dùng các hình tượng “bóng chữ”, “đường chữ”, “vân chữ” để bàn, để nhắc nhở về sự công phu trong dụng chữ và đúc rút chân lý nghệ thuật ngôn từ: “Chữ bầu lên nhà thơ”. PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện tiếp nối quan điểm ấy, đã sử dụng hình tượng “phu chữ” để đề cập đến những người lao động cật lực với chữ, trong đó có bản thân mình. Trong Lời nói đầu sách Năng lượng chữ và Bút lực, tác giả tự nhìn nhận:
“Các bài viết ngắn gọn, nhìn từ góc độ và trải nghiệm của người cầm bút chuyên nghiệp, lão thực, cho thấy một vài khía cạnh căn cốt gợi ra từ hoạt động lý luận - phê bình thuộc đời sống văn nghệ dân tộc và cập nhật sáng tác của văn nghệ sĩ, nhà thơ, nhà văn đương đại. […] Xin trân trọng cảm ơn các bạn bè, đồng nghiệp đã khích lệ, vui lòng hiện diện trong phần này của sách, dành sự đồng cảm và chia sẻ sâu sắc về những nỗ lực bền bỉ, tâm huyết của người cầm bút - phu chữ, để tác phẩm của mình tiềm ẩn năng lượng cần thiết, vượt qua thử thách, đến được với công chúng rộng rãi và sành điệu, góp phần nhỏ bồi đắp học thuật cùng nền tảng tinh thần của đất nước.”
Những đồng nghiệp giàu kinh nghiệm cũng trân trọng gọi tác giả tập sách là “cây bút say mê, mực thước, lão thành” (Nguyễn Thị Bình), “cuốn sách mới của người phu chữ” (Nguyễn Ngọc Bảo), “năng lượng chữ qua Khúc hợp đàn Văn” (Bùi Như Hải), “người phu chữ một đời làm khuyến học” (Mã Anh)…
Bằng 3 thập niên viết văn, với 12 tập lý luận - phê bình in riêng, chủ biên 40 công trình, tuyển tập nghiên cứu, lý luận, phê bình, 73 cuốn in chung đã khắc hoạ một chân dung lý luận, phê bình văn học nghệ thuật giàu kinh nghiệm, sâu sắc, lão luyện, trước tác đẳng thân. Tập sách Năng lượng chữ và Bút lực nói riêng và các công trình của PGS.TS.Nguyễn Ngọc Thiện đã đưa đến cho những nhà phê bình văn học nghệ thuật bản chất và yêu cầu sáng tạo chuyên nghiệp, như cách nói vừa thật vừa vui của ông như sau: “Người cầm bút giỏi phải có đủ năng lượng chữ và bút lực đề trình bày ý kiến của mình một cách thuyết phục và bênh vực thân chủ (tác giả) của mình như một trạng sư hùng biện.”
Chính vì thế, nhà văn, nhà phê bình Bùi Việt Thắng đã công tâm nhận định: “Nhà văn Nguyễn Ngọc Thiện - một mẫu hình con người tận hiến. Ông là một năng lượng chữ, bút lực dồi dào, một tên tuổi trong giới nghiên cứu, lý luận - phê bình văn học hiện nay. Ông đã sống với độ trải nghiệm đầy đặn và sâu sắc; bề dày sống của ông thật đáng vị nể.” (Bìa 4 sách Năng lượng chữ và Bút lực).
C.D.T
