Tấm gia thu trong ngôi nhà xứ Quảng

Ngôi nhà cụ Nguyễn Huỳnh Anh, làng cổ Lộc Yên

Nếu ở Hội An có loại vì vỏ cua đặc biệt và đẹp nhất trong những ngôi nhà gỗ của phố cổ, thì vùng nông thôn Quảng Nam lại tự hào về vì kèo đỡ nóc với tấm gia thu được chạm trổ công phu gây ấn tượng, tạo mỹ cảm cho khách phương xa ghé thăm.

Để phân biệt được những ngôi nhà được tạo dựng bởi những nhóm thợ hay phường thợ nào, ta có thể trông kỹ vào bộ vì và vì kèo đỡ nóc^([1]). Và cũng để khẳng định về mức độ giàu có, địa vị xã hội, khi dựng nhà, người ta rất chú trọng đến bộ phận bằng gỗ đỡ nóc ở vị trí đầu hồi. Trong ngôi nhà 3 gian 2 chái khá phổ biến ở Quảng Nam thì hai bộ vì/vài tạo nên 1 gian, với 3 gian ta có 4 bộ vì. Ở phía Nam Quảng Nam, những vùng ít bị ngập lụt như: Thăng Bình, Tam Kỳ, Phú Ninh, Núi Thành đến tận vùng trung du Tiên Phước thì đa số các bộ vì nóc đều được chống đỡ bằng một con đội đặt trên lưng trình (tránh) gọi là “trỏng quả” (gồm đế tôm, quả bí, ấp quả/lá quả), chúng được kết cấu ở bộ vì kèo tạo gian giữa. Nhưng ở 2 gian đầu hồi thì được thay bằng hình thức đỡ kèo một tấm ván (giống vì ván mê ngoài Bắc) gọi là tấm “gia thu”. Đó là tấm ván khá dày bằng gỗ mít vừa có công năng giúp thêm việc nâng đỡ kèo nóc, nhưng chính là chủ nhà, qua bàn tay tài nghệ chạm trổ của người thợ mộc chạm, để khoe giá trị của ngôi nhà mình đã dựng. Các mảng chạm trổ chỉ được thực hiện trên một mặt (mặt sau là chái nhà) nhưng lại có đầy đủ  kỹ thuật, hình thức chạm: lấy đất (chạm nổi), xuyên qua (chạm thủng) chạm lộng (bong kênh, chạm 3/4 luôn cả mặt sau), ám họa (chạm lõm, có tô mực xạ)...

Tấm gia thu.

Trong một bố cục chung, tấm gia thu có hình tam giác cân (xem bản vẽ tên gọi cấu kiện) nằm trong lòng của hai đoạn kèo nóc bắc chéo (kèo thượng tiền/ kèo lòng nhất tiền và kèo thượng hậu/ kèo lòng nhất hậu). Có bao nhiêu nhà xưa thì có bấy nhiêu hình thức trang trí lên tấm gia thu. Nhìn chung tấm tam giác này thường có kiểu bố trí sau: Phần đỉnh chóp trang trí hình con dơi dang cánh, miệng dơi ngậm cuốn thư bên dưới (cuốn thư với lòng mở). Kiểu thức thông dụng này gọi là “Gia thu thủ quyển” (ảnh 1)^([2]). Những chi tiết mặt chính của tấm gia thu thường là chữ Thọ lồng trong nền các hoa văn dây lá. Các nếp gấp hai bên chạm nổi hoặc lõm hình quả đào, quả lựu, cành hoa mai, hoa sen theo mẫu đơn (địa phương gọi là bông tây), hoa quỳ” các đề tài như tùng - lộc (nai), chim trĩ có các dây lá xung quanh; các ô hình mai rùa (mình quy), các đề tài “Bát Bửu” như: kiếm, sách, ống sáo… những dòng chữ Hán (minh văn) cũng được chạm trên gờ gỗ cao phỏng theo hình cuốn sách có dây nơ buộc trang trọng. Phần thủ quyển cuộn tròn, hai biên ngoài gảy góc trang trí chữ “Vạn” và kỹ thuật chạm khắc là ám họa. Các đường gờ bao quanh thường dùng hoa văn hình học chữ T. Để lấp kín tam giác đầu hồi này người thợ mộc còn thêm hình thức đơn giản là các song tiện hoặc tấm ván có bào soi nhiều gờ chỉ.

Trong quá trình khảo sát các ngôi nhà ở miền Trung từ Quảng Bình, Quảng Trị, Huế ở phía Bắc cho đến Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên ở phía Nam, tôi có nhận xét thú vị rằng những ngôi nhà xưa bằng gỗ ở phía nam tỉnh Quảng Nam (vùng không bị lụt) mới có tấm “gia thu thủ quyển” này. Dễ dàng nhận thấy rằng khi thiết kế cái rầm thượng (Quảng Trị gọi là cái tra (nghĩa là trên, già) thường bố trí ở hai gian đầu hồi để chứa đồ tránh nước lụt người ta đã che hai tam giác này, vì vậy không phải làm tấm gia thu trang trí chạm trổ công phu như thế. Dĩ nhiên các vùng khác nếu có để lộ phần kèo nóc đầu hồi này cũng không gia công chạm trổ như ở Quảng Nam. Với vùng khác (phía Bắc và Nam tỉnh Quảng Nam) thì người thợ mộc thường lập lại kiểu vì kèo đỡ nóc của gian giữa và có thêm vài tấm gỗ che lấp và tạm nghĩ rằng người Quảng đã sáng tạo mang tính thẩm mỹ cao, thể hiện tính cách “xấu che, tốt khoe”. Vì vậy ở vị trí đầu hồi nhiều ngôi nhà xưa ở Quảng Nam có nhiều hình thức như kết hợp bộ phận trỏng quả (ở gian giữa) với vài ô hộc, bằng ván có chạm khắc để che phủ (ảnh 2).

Cuối cùng người viết bài này mong rằng, có ai đó thích tấm gia thu trang trí này thì hãy cùng làm bộ sưu tập ảnh với tôi chắc sẽ gặp nhiều điều thú vị mà người xưa đã gửi gắm ở chỗ trang trọng của ngôi nhà ngày trước^([3]).

N.T.H

^[1] Vì khác Vì Kèo. Tạm giải thích: Vì là hình thức cột (ngắn hoặc dài) vươn lên đỡ các thanh đòn tay hay hoành gọi ở phía Bắc). Vì Kèo là các thanh gỗ đặt nghiêng đỡ đòn tay.

^[2] Nhà ở làng Lộc Yên, xã Tiên Cảnh, huyệnTiên Phước là di tích Kiến Trúc được xếp hạng cấp Tỉnh. Nằm trong ngôi làng cổ được xếp hạng Di Tích Cấp Quốc Gia, 2019.

^[3] Một số ngôi nhà rường có tấm gia thu đẹp ở Quảng Nam: Võ Trung Đông (Bình Quý, Thăng Bình), Nguyễn Đào Phê (Bình An, Thăng Bình), Nguyễn Công Hòa (Hà Lam, Thăng Bình), Võ Đệ (Tam Dân, Phú Ninh), Nguyễn Châu Trí (Tam Tiến, Núi Thành), Nguyễn Huỳnh Anh (Tiên Cảnh, Tiên Phước), Nguyễn Đình Mẫn (Tiên Cảnh, Tiên Phước).