Nỗi nhớ trong Tây Tiến và Bên kia Sông Đuống - Nguyễn Minh Hùng

Quang Dũng "bồi hồi Nhớ Tây Tiến" ⁽²⁾; còn Hoàng Cầm thì "tâm tư chồng chất những nhớ thương, tiếc nuối..." ⁽³⁾. Nhưng dường như, đọc lại hai bài thơ này, cảm giác hãy còn một điều gì ẩn chứa bên trong mà tác giả không nói hết, hoặc người đọc chưa kịp nhận ra?! Nhớ trong hai bài thơ ấy là nhớ những gì,  quan trọng hơn, là nhớ cái gì sâu sắc nhất, quán xuyến nhất của kẻ để hồn về Sầm Nứa và người muốn hành hương trở lại Bên kia Sông Đuống?!...

1. Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi  

"Đoàn quân Tây Tiến, sau một thời gian hoạt động ở Lào về Hoà Bình thành lập Trung đoàn 52. Đại đội trưởng Quang Dũng ở đó đến cuối năm 1948, rồi được chuyển sang đơn vị khác. Rời xa đơn vị cũ chưa bao lâu, ngồi ở Phù Lưu Chanh, anh viết bài thơ bồi hồi Nhớ Tây Tiến" ⁽⁴⁾. Bốn đoạn thơ dài ngắn khác nhau, bàng bạc nhớ thương. Đoạn 1: Nhớ một vùng núi rừng mà đoàn binh Tây Tiến đã đi qua. Đoạn 2: Nhớ những kỉ niệm hân hoan đời lính. Đoạn 3:  Nhớ đời lính lãng mạn, bi hùng. Đoạn kết: Gửi trọn lòng mình về Tây Tiến.

Cách phân đoạn, phân ý như trên cho thấy cái khó, nếu xét về logic cấu trúc ý tứ bài thơ. Và nếu tìm cảm hứng chủ đạo của mỗi đoạn thơ thì lại không nhìn được tính nhất quán của trục liên tưởng - hoài niệm. Toàn bộ hình ảnh, chi tiết, ngôn ngữ, giọng điệu được tái hiện qua kí ức tựa như những thước phim quay chậm, vừa đặc tả cận cảnh vừa lướt thoáng mờ nhoè, vừa liên tục triền miên vừa đứt nối đột ngột. Vì thế, có những hình ảnh, ngôn từ không thể đi đến tận cùng hoặc xác định cách hiểu rõ ràng, kiểu như : hội đuốc hoa, kìa em xiêm áo, đoàn binh không mọc tóc, quân xanh màu lá, áo bào thay chiếu, dáng người trên độc mộc...

Thơ tựa một giấc mơ được nhớ lại. Giấc mơ ấy có qui luật riêng của nó. Đã nhiều lần Tây Tiến trực tiếp gọi tên nỗi nhớ nhưng cũng chỉ biết đó là một nỗi nhớ chơi vơi:

- Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi

- Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói

- Có nhớ dáng người trên độc mộc

- ...

Nhớ cảnh, nhớ người, nhớ gian khổ bi thương, nhớ niềm vui khoảnh khắc, nhớ mơ mộng một thời trai trẻ... Đủ cả cung bậc. "Nỗi nhớ dường như xua tan dần sương khói của thời gian, không gian xa cách, làm hiện hình ngày càng rõ nét những kỉ niệm của đoàn quân Tây Tiến trên núi rừng Tây Bắc ngày nào" ⁽⁵⁾.

Nhưng đâu là nỗi nhớ bao trùm nhất, lớn nhất làm nên chất bi tráng đầy ám ảnh trong bài thơ được xem như là đỉnh cao nhất của thơ Quang Dũng? Phải chăng, nhà thơ muốn tập trung "làm hiện hình ngày càng rõ nét những kỉ niệm của đoàn quân Tây Tiến"?

Trước hết, hãy trở về với cái tôi trữ tình tác giả trong bài thơ: Nguyên Đại đội trưởng Quang Dũng - thi sĩ Quang Dũng - đang hồi tưởng, đang ngược dòng chảy xiết thời gian để trở về vùng kỉ niệm. Vùng kỉ niệm ấy không được mô tả như nó vốn có trong thực tại quá vãng mà được giãi bày như nó đang tồn tại trong hồn mình vào thời điểm đang nói. Có hai Quang Dũng, một Đại đội trưởng đoàn binh Tây Tiến của ngày ấy và một thi sĩ Quang Dũng của hiện tại. Người này đang thương nhớ người kia! Hiện tượng này xét ở góc độ tâm lí là bình thường. Cái khác thường là ở chỗ, từ hiện tượng đó, thơ ca đã cất lên tiếng nói nào - đúng hơn, bằng cách nói độc đáo không lặp lại như thế nào?!

Tố Hữu, trong bài Nhớ đồng, đã viết: Đâu những ngày xưa tôi nhớ tôi. Rồi đến Việt Bắc: Mình đi mình có nhớ mình. Xuân Diệu cũng đã từng tự phân thân: Xin đừng tìm biết rõ chàng ta, Từ tôi phút ấy sang tôi phút này... Rất có khả năng, hai cái tôi ấy đang nới dần khoảng cách thời gian, không gian, đang dự báo lo âu về cái ngày mình không còn là mình của ngày xưa nữa nữa. Cho nên, cái tôi của ngày cũ bỗng hiện lên chấp chới bao màu sắc, trong ánh hào quang rực rỡ của tưởng tượng được nhân lên. Trong sự "tha hóa" của chính mình đó, chiếc áo thô mộc đơn giản của cô gái miền núi bỗng thành xiêm áo tự bao giờ, tiếng khèn điệu nhảy thô sơ bỗng trở nên man điệu ảo huyền, những người lính rụng tóc hoặc cạo đầu, da xanh vì sốt rét bỗng thành đoàn binh không mọc tóc...dữ oai hùm; mộ hoang u tịch bên đường hoá thành rải rác biên cương mồ viễn xứ; trang phục người lính thiếu thốn, chằm vá trở thành áo bào như trong trí tưởng người chinh phụ ngày Chàng từ đi vào nơi gió cát...Ngôn ngữ được cách điệu với nhiều từ Hán Việt trang trọng, cổ điển; giọng điệu pha chút tráng ca thời cổ lai chinh chiến...Dễ thấy, thiên nhiên Tây Bắc hoang liêu được tô đậm vẻ dữ dằn, khốc liệt nhưng lại thiên trọng về vẻ phi thường, lãng mạn của sự dữ dằn, khốc liệt ấy...Tất cả nhằm vẽ vời hình ảnh người lính - cái tôi hoá thân của nhà thơ trong không - thời gian quá khứ có một không hai ấy.

Như vậy, nhớ - một - tôi - thời - Tây - Tiến chính là nỗi nhớ mãnh liệt nhất, là hoài mong vô vọng mà tràn đầy niềm tin một khi Sông Mã xa rồi... Nỗi nhớ ấy luôn làm con người thấy mình bé lại và người khác nhận ra mình lớn lên. Đó là nơi nương tựa vĩnh cửu và mơ hồ nhưng vững chãi, mãnh liệt. Quên mới đáng sợ, và quên chính mình hôm qua mới là cái đáng sợ nhất!  Khổ cuối bài thơ bộc lộ tư tưởng nghệ thuật ấy. Từ Tây Tiến được nhắc hai lần trong hai hàm nghĩa khác nhau:

Tây Tiến người đi không hẹn ước

Đường lên thăm thẳm một chia phôi

Đấy là Tây Tiến của người đi, của người đã xa, Tây Tiến trong ký ức, Tây Tiến trong thăm thẳm một chia phôi. Câu thơ Một mình làm cả cuộc phân li ⁽⁶⁾,  buồn nhớ đến mênh mang...

Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy

  Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi.

Và đấy là Tây Tiến của hồn về, của người nỗ lực mong trở lại. Tây Tiến trong thề hứa muôn đời chung thuỷ với một tôi một thuở, mặc dòng sông đời thác cuốn vẫn chấp nhận chẳng về xuôi. Câu thơ ngân lên phẩm chất người đẹp đến nao lòng...

Gẫm lại những bài thơ hay một thời, hình như đều có nỗi nhớ kì lạ ấy - Vu vơ, Quê hương của Tế Hanh, Nhớ rừng của Thế Lữ, Màu tím hoa sim của Hữu Loan, Đây thôn Vĩ Dạ của Hàn Mạc Tử...  

Nhân đây, xin trích cách hướng dẫn giảng dạy hơi lạ của Sách Giáo viên Văn 12 (Nxb Giáo dục - 2000) về khổ cuối nói trên: "Hình ảnh Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi: chẳng về xuôi nghĩa là bỏ mình trên đường hành quân; còn Hồn về Sầm Nứa có thể hiểu: chí nguyện của các chiến sĩ sang nước bạn, hợp đồng tác chiến với quân tình nguyện Lào chống thực dân Pháp, họ quyết tâm thực hiện lí tưởng ấy đến cùng. Cho nên, dù đã ngả xuống trên đường hành quân, hồn (tinh thần của các anh) vẫn đi cùng với đồng đội, vẫn sống trong lòng đồng đội..." (trang 62). Có thật vậy không?!...

2.  Những chuyện muôn đời không nói năng

Bên kia Sông Đuống là nỗi đau mất mát, là niềm thương tiếc không nguôi về một miền quê đang chìm trong bóng giặc. Sông Đuống - linh hồn quê hương Kinh Bắc đang nằm nghiêng nghiêng trong hồi tưởng của đứa con xa. Quê nhà dần dần hiện ra trong mạch cảm xúc tuôn trào không kiềm chế của khúc ly hương.

Hoàng Cầm nhớ cảnh đẹp, trù phú:

          - Ngày xưa cát trắng phẳng lì...

          - Một dòng lấp lánh...

          - Xanh xanh bãi mía bờ dâu

             Ngô khoai biêng biếc...

          - Quê hương ta lúa nếp thơm nồng...

Cảnh ấy có thể bắt gặp trên nhiều trang thơ khác, ở nhiều miền quê khác. Có gì gây ấn tượng?!

Rồi Hoàng Cầm nhớ người thân yêu: những nàng, những em, những cô hàng xén, những cụ già phơ phơ tóc trắng, những mẹ già nua còm cõi...

Từng ấy cảnh, từng ấy người vẫn chưa làm thành nỗi nhớ sâu lắng mang dấu ấn tình cảm và sáng tạo của thi nhân. Cho đến khi, những cảnh, những người kia gắn chặt với một vùng văn hoá mấy trăm năm thấp thoáng mộng bình yên thì Bên kia Sông Đuống mới sáng bừng lên tư tưởng nghệ thuật của nó. Những hình tượng thành công nhất của bài thơ này luôn gắn liền giữa nỗi nhớ cảnh nhớ người với những giá trị tinh thần muôn đời Kinh bắc. Không nghi ngờ gì nữa, tiếc thương lớn nhất, nỗi đau lớn nhất chính là sự tan vỡ những giá trị tinh thần, khi Giặc kéo lên ngùn ngụt lửa hung tàn. Hoà bình rồi sẽ trở lại; con sẽ được về bên mẹ, kẻ ly hương sẽ trở về mái nhà xưa; nhưng những giá trị mấy trăm năm ấy không thể cùng lúc hồi hương. Mất văn hóa, con người tha hương ngay trên chính nơi chôn nhau cắt rốn của mình.

Khó có thể vẽ bức tranh tang thương dâu bể này lần thứ hai:

Mẹ con đàn lợn âm dương

Chia lìa đôi ngã

Đám cưới chuột đang tưng bừng rộn rã

Bây giờ tan tác về đâu.

Không thể miêu tả nỗi nhớ về một nụ cười gái quê nào dung dị mà nồng ấm, chói loà đến thế, đấy là nụ cười thiếu nữ Việt Nam của mấy thế kỉ:

Có nhớ từng khuôn mặt búp sen

Những cô hàng xén răng đen

Cười như mùa thu toả nắng...

Và không bao giờ có thể tả được gương mặt người mẹ trong trạng huống có một không hai này:

Khuôn mặt bừng lên như dựng trăng

Ngậm ngùi tóc trắng đang thầm kể

Những chuyện muôn đời không nói năng...

Với bốn dòng thơ trên, Hoàng Cầm đã ghi tên mình vào những nhà thơ có câu thơ viết về mẹ hay nhất của văn học ViệtNamxưa nay.

Những câu thơ trích trên như những chuỗi ngọc lấp loá không thể nào nhận rõ từng sắc màu phản chiếu. Đấy là những dòng thơ tuôn chảy từ trong vô thức, "được tạo nên bởi âm tiết của những giấc mơ" (Lawrence Ferlinghetti - Sđd). Hình như tác giả không có chủ định làm thơ. Như Hoàng Cầm đã kể, có một người con gái mơ hồ nào đó đứng đọc cho ông viết một mạch những câu thơ ấy giữa đêm khuya. Đấy cũng là một đặc điểm trong quá trình sáng tạo của tác giả Lá diêu bông. Lúc nào ông xa rời điều ấy, lúc ông "cố ý làm thơ" thì thơ lại trở nên "vô tình" với mong muốn của thi nhân. Bên kia Sông Đuống là bài thơ hay, nhưng Bên kia Sông Đuống lại là bài thơ có không ít những khổ thừa, những chữ dễ dãi cũng là vì lẽ ấy. Ví như : Dao loé giữa chợ - Gậy lùa cuối thôn - Lúa chín vàng hoe, giặc mất hồn - Ăn không ngon - Ngủ không yên - Đứng không vững - Chúng mày phát điên, Để con đi giết giặc - Lấy máu nó rửa thù này - Lấy súng nó cầm trong tay - Mỗi đêm một lần mở hội - Trong lòng con chim múa hoa cười,  À ơi...Cha con chết trận từ lâu - Con càng khôn lớn càng sâu mối thù - Tiếng em cắt cỏ trại tù v.v... Những câu thơ trên là những câu thơ thật nhưng thông điệp thẩm mĩ thấp; ý vừa lộ vừa thừa, kể lể nhiều mà sự cộng hưởng, lan toả không bao nhiêu. Khi viết những câu thơ vừa kể, "người con gái mơ hồ" ấy hình như vừa đi vắng...

*

Tây Tiến của Quang Dũng và Bên kia Sông Đuống của Hoàng Cầm đã xuất hiện từ nửa thế kỉ trước. Sự tiếp nhận của bạn đọc ngày ấy và bây giờ về hai thi phẩm này đương nhiên khác nhau - cái khác của sự phát triển hình tượng thơ trong tâm lý và hoàn cảnh thưởng thức của công chúng nghệ thuật mỗi giai đoạn. Hình tượng thơ bao giờ cũng được tồn tại trong thế vừa ổn định vừa dịch chuyển. Nó vừa ở lại vừa ra đi...

    ---------------------------------------------------------------

(1) Nguyễn Minh Hùng, Cảm nhận văn chương - Ngôi thứ tư số ít, NXB Văn nghệ - 2006, tác phẩm đạt giải A văn học thành phố Đà Nẵng giai đoạn 2005 – 2010.

(2) Lời giới thiệu - Quang Dũng - Tác phẩm chọn lọc, Nxb Văn học, Hà Nội, Nxb Trẻ TP. Hồ Chí Minh, 1988). Bài thơ ban đầu có tên Nhớ Tây Tiến.

(3) Dẫn theo Nguyễn Đăng Mạnh, SGV Văn học 12, Tập 1, Nxb Giáo dục, 2000.

(4) Tài liệu đã dẫn.

(5) Nguyễn Đăng Mạnh, SGV Văn học 12 - Ban Khoa học xã hội, Tập 1, Nxb Giáo dục, 1995.

(6) Những bóng người trên sân ga - Nguyễn Bính.

 N.M.H