Sách 'Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo' bàn chuyện văn học nghệ thuật

Phạm Khải được biết đến là một thi sĩ trước khi đi làm báo, nhắc đến anh nhiều người thích thú với bài thơ bốn câu: "Kim giờ làm khổ kim giây. Em đi một bước anh quay trăm vòng. Muốn làm kim phút cho xong. E khi giáp mặt chuông lòng lại kêu". Đây là sáng tác anh viết từ tuổi đôi mươi. Sau khi đã ra mắt hai tập thơ Cánh chuồn tuổi thơ và Giấc mơ ban ngày, Phạm Khải theo đuổi lĩnh vực mới mẻ hơn: lý luận phê bình.

Cuốn sách Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo của anh được trao giải thưởng Văn học Nghệ thuật Thủ đô năm 2014. Chỉ dày 300 trang, nhưng sách có sức gợi nhắc hầu hết sự kiện văn nghệ quan trọng trong suốt 20 năm qua. Mọi chuyện lớn nhỏ của đời sống văn hóa đều được Phạm Khải ghi nhận tỉ mỉ, đặt chúng trong bối cảnh phát triển chung rồi đưa ra suy ngẫm và lý giải.

Trong Thời tốc độ và tâm lý sáng tạo, Phạm Khải chưa phô diễn được phẩm chất một nhà phê bình chuyên nghiệp, nhưng không khó để độc giả nhận ra anh là một nhà quan sát tận tụy và nghiêm túc. Anh viết phê bình văn nghệ bằng khả năng nhạy bén của một nhà báo kết hợp khả năng phân tích của một nhà thơ. Nhiều bài trong sách dù ban đầu viết cho báo in, chúng đã vượt giới hạn của trang báo để trở thành một câu tác phẩm riêng và khiến độc giả đọc thêm nhiều lần nữa, như "Ai vẽ được nàng Kiều?", "Tôi kể ngày xưa chuyện Mỵ Châu", "Đề tài chiến tranh: 'Món nợ' dài của các nhà văn Việt Nam", "Phùng Quán còn đây", "Di cảo Lưu Quang Vũ: Những điều ký gửi"...

Khi bàn về ngành xuất bản ngày càng bị thị trường chi phối dẫn đến khó kiểm soát chất lượng, Phạm Khải đưa ra ý kiến: "Với xu thế số lượng đầu sách ấn hành mỗi ngày một tăng, kế hoạch xuất bản năm sau luôn cao hơn năm trước, số lượng ấn bản được tung ra thị trường 'chưa qua xử lý' cũng ngày một nhiều". Việc này có ảnh hưởng tiêu cực đến chính những người đọc sách và người viết sách.Cái khó của bình luận văn nghệ là sự kiện sẽ bị trôi tuột đi nếu tác giả không có góc nhìn riêng. Bên cạnh yếu tố phát hiện, người viết phải can đảm phơi bày quan điểm. Bàn về chuyện giới cầm bút cuống cuồng trước đời sống mà lơ là giá trị tác phẩm, Phạm Khải băn khoăn: "Càng nổi tiếng, có uy tín trong nghề, họ càng ít có cơ hội được rảnh rỗi, ít có thời gian trống để liếc mắt đôi chút đến sản phẩm của đồng nghiệp. Nhiều người viết, khi vào cuộc thù tạc có thể giới thiệu nhau bằng những lời lẽ rất có cánh, song thử hỏi lại, đã có lúc nào họ kiên trì đọc của nhau tới nơi tới chốn, dù chỉ là đọc hết một cuốn sách?".

Bình luận văn nghệ đòi hỏi sự sắc sảo đi liền với sự tế nhị, nếu không muốn bớt bạn thêm thù. Khen chê dẫu đúng dẫu sai cũng gây ra không ít hệ lụy. Bản lĩnh người viết đôi khi phải chấp nhận đi giữa lằn ranh mong manh các mối quan hệ phức tạp. Phạm Khải biết cách nương theo sự rắc rối nhân tình để hướng về mục đích sáng tạo. Chẳng hạn, khi bàn về nguyên mẫu văn chương đang bị lạm dụng để... dằn vặt và bới móc đời tư lẫn nhau, Phạm Khải tỏ thái độ khách quan khi cho rằng: "Nếu như với các nhà văn có tài năng lớn, có tâm hồn cao cả, khoáng đạt thì các nguyên mẫu chỉ là cái cớ để từ đó, họ dựng lên những biểu tượng mang tính thời đại, hoặc để ngợi ca, hoặc để cảnh báo (về một mẫu người mà xã hội cần noi theo hoặc loại trừ) hoặc để họ gửi gắm những quan điểm nhân sinh. Thậm chí, từ nguyên mẫu ấy, họ bồi đắp xương thịt từ chính đặc điểm tính cách của mình, từ những chất liệu của tâm hồn mình để thành một nhân vật có sức lý tưởng hóa cao".

Không hẳn bài nào bình luận văn nghệ của Phạm Khải cũng xuất sắc, nhưng chẳng ai có thể phủ nhận khả năng tung tẩy của anh trong những bài nhận định thi ca. Ví dụ, trong bài "Thơ và vai trò của vần điệu", anh không cần tranh cãi hay phản biện với người nào, vẫn đưa ra phương pháp tiếp nhận thẩm mỹ thuyết phục: "Về mặt nào đó có thể xem vần điệu như là y phục của cơ thể. Điệu múa châu Âu váy cộc, điệu múa dân tộc váy dài. Y phục thay đổi theo từng thời kỳ, vừa là phù hợp với thị hiếu và thể tạng con người, vừa để thích nghi với từng công việc. Chẳng hạn, người gầy thì mặc thế nào, người béo diện ra sao. Bộ nào cần mặc lúc làm lụng chân tay và bộ nào vừa hay vận khi đi ngủ. Ở đây cũng không ngoại trừ khả năng có người để thơ 'đánh trần', không ăn vận chi cả. Nhưng như thế thì phù hợp với các võ sĩ đấu vật hơn. Mà thơ thì không phải lúc nào cũng có nhiệm vụ tương tự bộ môn được gọi là thể thao kia".

Một nhà báo khi thực lòng tìm hiểu và phản ánh một lĩnh vực và không ngừng trau dồi, thì hoàn toàn có thể trở thành một chuyên gia uy tín. Từ trang viết của mình, tác giả thể hiện cái tâm của một người làm báo, viết sách khi theo dõi đời sống văn nghệ nước nhà suốt hai thập kỷ gần đây.

Lê Thiếu Nhơn
(http://giaitri.vnexpress.net/)