Lê Vượng - Người ham mê đi tìm vẻ đẹp dân tộc

Những bức ảnh nghệ thuật của Lê Vượng có một sự cuốn hút về nét trang nhã và giản dị. Chúng khá giống với con người ông: lịch lãm, bao dung, yêu vẻ đẹp của thiên nhiên, của đời sống con người. Một đời chiêm nghiệm nhiều biến đổi sâu sắc của đời sống xã hội, càng sống, ông càng đằm xuống, tự tin hơn. Chiếc máy ảnh đã lặng lẽ đi theo ông khắp các nẻo đường đất nước, ghi lại những khoảnh khắc đời sống một cách dung dị, chân thành.

Cầu Thê Húc trong sương sớm. Ảnh: Lê Vượng

Bến Sông Hồng. Ảnh Lê Vương

Nhiều bức ảnh chân dung của ông chụp khá xuất sắc. Như hình ảnh cô gái Thái đang bế con đi lên bậc cầu thang trong bức ảnh “Về tổ ấm”. Với đường nét tương phản tạo ra khung cảnh, nụ cười như điểm nhấn tập trung được phần hồn của bức tranh vùng núi.
“Tuổi già” là một chân dung cô đọng, cổ điển về bố cục và ánh sáng. Gương mặt khắc khổ trong sắc tương phản của hai màu đen trắng, từ một điểm nhìn hợp lý, đã tạo được sự biểu cảm hiếm thấy, mà lại rất thân quen của người phụ nữ vùng cao.
“Khoảnh khắc đẹp” ghi lại hình ảnh các cô gái đang gội đầu bên suối. Những đường nét sinh động, tràn đầy sức sống, tạo được sự trẻ trung và niềm vui lan tỏa.
Lê Vượng không thiên về thời sự, chạy đuổi theo sự kiện, ông đi tìm vẻ đẹp bình dị của cuộc sống. Ông cũng là người không ham bày đặt. Đi và nhìn, ghi lại những gì yêu thích là niềm vui của ông. Nét hướng ngoại khá mạnh mẽ trong cách ứng xử và nhìn đời. Chỉ có, ở một góc thầm kín nào đó là tầng thức của những mơ mộng và mong ước, là tâm sự nhỏ nhẹ về nghệ thuật. Hình ảnh con người trong ảnh của ông cũng là hình ảnh chín tới, đôi lúc như cô quạnh, nhưng thực ra ấm áp nhân tình. Những bức ảnh thường tạo được tiền cảnh khá hữu hiệu, tạo được sự đa dạng về thể hiện, không dừng lại ở một không gian tĩnh tại mà thường gợi mở nhiều hơn tới những tình cảm trong lành và tốt đẹp.

Vẽ tranh dân gian. Ảnh Lê Vượng

Sự hiện diện của con người thấy rất rõ trong mảng ảnh ông chụp về trang phục các dân tộc miền núi. Cách chụp của ông là tôn trọng đối tượng chụp, chụp ngay tại nơi ở, phát hiện những nét tiêu biểu trong trang phục miền núi. Ảnh phục vụ cho công tác khoa học nhưng lại ấm áp tình người, tự nhiên và cẩn trọng trong từng chi tiết.
Lê Vượng về Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam từ năm 1963 đến năm 1984. Trước đó, từ năm 1954 đến năm 1962, ông chụp ảnh và biên tập ảnh tại Nhà xuất bản  Mỹ thuật-Âm nhạc, Bộ Văn hóa Thông tin. Ông ở trong nhóm điền dã, nghiên cứu thực địa các di tích cổ cùng các nhà nghiên cứu chụp ảnh lập hồ sơ các di tích này. Ông đã chụp hơn tám vạn ảnh cho kho tư liệu của bảo tàng. Đó cũng là quãng đời ông đắc ý nhất, nó phù hợp với bản tính của ông.
Việc chụp ảnh trang phục các dân tộc miền núi chỉ là một phần công việc chính khi làm việc ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Dự án “Những sắc màu dân tộc” cũng là cái duyên cho ông gặp người bạn tri kỷ nghiên cứu văn hóa các dân tộc, người viết phần thuyết trình về trang phục các dân tộc trong cuốn sách ‘Những khoảnh khắc”-Nhà nghiên cứu nghệ thuật Nguyễn Hải Yến.
Tiếp xúc với trang phục dân tộc, với thiên nhiên kỳ vĩ của vùng núi phía Bắc Việt Nam đã đánh thức trong ông tình yêu với thể loại ảnh phong cảnh. Ông thích không gian thoáng đạt, những tiền cảnh giản đơn nhưng có ý nghĩa, cũng như chiều sâu văn hóa gợi mở trong mỗi khuôn hình. Trong rất nhiều ảnh phong cảnh miền núi do ông chụp  có sự tham gia của chính con người. Tuy không chiếm vai trò chủ đạo trong khuôn hình nhưng những hình ảnh đó gợi nên sự ấm áp, làm sinh động, phong phú thêm sắc màu của dáng núi, hình cây. Trong bố cục có khi là sự xôn xao dịu nhẹ của tĩnh lặng, gợi mở sâu hơn với một ý tưởng kín đáo, nhẹ thoảng như chút hương về cõi người.
“Xuân về” mô tả ngôi nhà dân tộc bao quanh bởi tường đá, hai dáng người gùi thố trên lưng về nhà khi hoa mận nở trắng. “Nắng sớm” có sự trong trẻo, tách lớp lang của tầng thứ trong cảnh trâu cày bên núi. “Chiều về” thân thương với hình ảnh những người thu hoạch lúa phía tiền cảnh, xóm làng ở trung cảnh và những ngọn núi hùng vĩ phía xa. “Hoa đào vùng cao”, “Thác Bản Giốc”…

 Nắng sớm. Ảnh: Lê Vượng

Về tổ ấm. Ảnh: Lê Vượng

Sống ở Hà Nội, đi nhiều nơi, trong nước và nước ngoài, cởi mở, rộng rãi, nhưng điều làm ông quan tâm trước nhất vẫn là những đường nét, màu sắc dân tộc. Đó là hình ảnh văn hóa làng như tác phẩm “Cội nguồn”. Đó là hình ảnh cây đa cổ thụ tỏa bóng che cho một lão làng. Rồi “Cây gạo đầu bản” , một góc “Tâm linh”, “Lễ vong hồn”, “Giếng làng”, cảnh “Tâm tình” dưới tán cây, cảnh “Theo bà lên chùa”, “Khai bút”, “Vẽ tranh dân gian”, “Bà cháu”, “Cổng làng”, “Đền xưa”, cảnh “Thanh bình” có đàn bò ven đê, “Cảnh nông thôn” với đường làng rực rỡ nắng bên những cây rơm, cảnh “Một nắng hai sương”, cảnh lũy “Tre làng”. “Chùa làng”…
Chụp ở thành phố, ảnh của ông có những mái ngói cũ lô xô của Hà Nội, có “Bến Sông Hồng”, “Bóng nước Hồ Gươm” , cảnh “Tịnh mịch”  với một bố cục giản đơn mà ngoạn mục. Lê Vượng mê cái không khí thuần phác, tiểu thị dân ở phố cổ, phong cảnh đô thị và con người nơi đó. Mặc cho những biến đổi đang xâm nhập vào thực tế cuộc sống nơi đây, một phần hồn vẫn giữ được trong các tác phẩm tâm đắc, có cội nguồn trong cảm hứng về nét cũ của một thời. Đấy là nhịp điệu thầm kín, tự nhiên của các mái nhà, bố cục nghiêng về tạo hình, phảng phất nét xưa, ẩm ướt bóng thời gian.
Xê dịch nhiều, ông cũng thu vào ống kính những vùng đất khác nhau của Tổ quốc. Lúc ở Huế, lúc ở xứ Thanh, lúc ở Tây Nguyên với bầy voi và đại ngàn hùng vĩ…Đi là một thú vui, cũng là những cơ hội có thêm nhiều tác phẩm có chất lượng cao.
Từ những năm bảy mươi của thế kỷ XX ông đã đi các nước tham dự các triển lãm và trưng bày tác phẩm của mình. Nhiều triển lãm và nhiều bức ảnh nghệ thuật được trưng bày ở Pháp, Mỹ, Hồng Kông, Pakistan, Canada, Nhật Bản…Và nhận được nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế.
Tác phẩm “Cội nguồn” của ông đoạt Giải của HLHVHNT Trung ương năm 1994, “Nét quê” đoạt Giải của HLHVHNT Trung ương năm 1996, “Bài học lịch sử” đoạt Giải Nhì ảnh báo chí của Hà Nội năm 1990…
Tác phẩm “Bàn tay khéo” đoạt Giải thưởng Bifota của Đức năm 1967, Tác phẩm “Nghệ nhân Song Hỷ thêu tranh” được Giải Nhì triển lãm ảnh tại Liên Xô, tác phẩm “Hội Đền Hùng” đoạt Giải ACCU năm 1984, Tác phẩm “Lòng đất” được Huy chương Bạc FIAP…
Ông cũng là người được thưởng Huân chương kháng chiến chống Mỹ hạng Nhất, Huân chương Lao động hạng Ba, Huy chương Chiến sĩ Văn hóa, Huy chương Vì sự nghiệp phát triển Nghệ thuật Nhiếp ảnh, Huy chương Vì sự nghiệp Bảo tồn di sản văn hóa dân tộc.
Lê Vượng sống lặng lẽ ở một phố cổ của Hà Nội. Ngôi nhà của ông có nhiều bạn bè nhiếp ảnh lui tới. Những nhà nhiếp ảnh trẻ cũng thường thích trao đổi kinh nghiệm nghề nghiệp với ông. Đời ông đã trải qua bao nhiêu cay đắng, buồn vui. Nhưng ông đã sống qua những thời khắc gian nan nhất, đồng hành cùng dân tộc.
Lê Vượng sinh năm 1918. Cầm máy ảnh từ khi ở tuổi thanh niên cho đến khi bước vào tuổi 100, không ít lần ông đã vinh dự đón nhận những phần thưởng cao quý, mà  gần đây nhất là Giải thưởng “Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội”. Ông là người tận tụy với nghề ảnh và nghệ thuật nhiếp ảnh cũng mang lại cho ông một cuộc sống nhiều niềm vui để vượt qua tuổi một trăm đầy viên mãn
Vũ Đức Tân
(vapa.org.vn)