Trần Hoàn: Dâng mùa xuân cho đời

Từ "Sơn nữ ca" đến "Lời người ra đi"

Trần Hoàn quê ở Hải Lăng - Quảng Trị nhưng sinh ra (ngày 27-12-1928) tại Quảng Nam, nơi cha ông làm việc và gia đình sinh sống. Thời đi học, ông lại được giáo dưỡng ở Huế cùng các chị. Cũng thời ấy, âm nhạc cải cách bắt đầu một bình minh của nó tại các thành phố lớn, trong đó có Huế. Mò mẫm tập chơi cây mandolin do chị gái mua về, Trần Hoàn đã mau chóng biểu hiện tư chất âm nhạc của mình bằng việc chinh phục rất nhanh cây đàn bé nhỏ này. Đến khi vào học Trường Khải Định, được học nhạc của GS Vidal, Trần Hoàn nhanh chóng trưởng thành cả giọng hát lẫn tiếng đàn. Không chỉ là mandolin mà còn thêm guitar Tây Ban Nha và Ha Viên (Hawaiene). Ông tham gia dàn nhạc nhà trường với Phạm Khuê, Phạm Tuyên, Võ Sum…

Cách mạng Tháng Tám nổ ra ở Huế đã lùa vào tâm hồn chàng trai 17 tuổi này luồng gió mạnh. Ông bắt đầu sáng tác ca khúc tham gia cuộc thi do Đoàn Học sinh cứu quốc. Chính nhờ sự kiện này, cậu học sinh Nguyễn Tăng Hích (tên khai sinh của Trần Hoàn) đã chọn cho mình một bút danh đặc biệt: Trần Hoàn. Vốn quá yêu "Thiên thai" của Văn Cao nên cậu đã lấy bút danh Trần Hoàn từ câu hát: "Đào nguyên trước/Lưu Nguyễn quên trần hoàn/Cùng bầy tiên đàn ca bao năm…". Trong 2 ca khúc dự thi là "Học sinh vui tươi" và "Hồn nước", ca khúc "Hồn nước" đã được ấn hành bởi Nhà Xuất bản Nguyễn Phan Hoàng. Trong trường kỳ kháng chiến, Trần Hoàn tham gia Đoàn Nghệ thuật tuyên truyền. Chính "Sơn nữ ca" được ông viết vào thời kỳ này. Đấy là lúc đoàn công tác đến U Bò - Ba Rền, vùng núi Quảng Bình. Gặp những nữ sinh Huế trẻ trung cũng tham gia kháng chiến, Trần Hoàn gọi họ là sơn nữ và viết "Sơn nữ ca". Ca khúc nhanh chóng được lan rộng, nổi tiếng và Nhà Xuất bản Tinh Hoa đã ấn hành để phổ biến trong vùng tạm chiến. Tuy nhiên, để phổ biến được, ai đó đã đổi "du kích" thành "lữ khách", câu "thời cơ đến rồi đợi ngày ra tay" thì đổi thành "hoàng hôn xuống dần đợi chờ ai đây". Nghe lãng mạn hơn nhưng không logic về thời gian vì mở đầu là "một đêm trong rừng vắng" thì không thể "hoàng hôn" mà phải bình minh mới hợp lý. Dù vậy, bài "Sơn nữ ca" phổ biến rộng rãi hiện nay là bài sửa lời. Sinh thời, nhạc sĩ Trần Hoàn cũng chấp nhận bản phổ biến này.

Sau "Sơn nữ ca", Trần Hoàn ra thủ phủ Liên khu IV ở Vinh, được bồi dưỡng thêm âm nhạc bởi các thầy Nguyễn Văn Thương, Lê Yên… Cũng ở xứ Nghệ, ông đã yêu một cô gái Nghệ An học sư phạm. Nhờ tình yêu này, ông vừa có người bạn đời chung thủy là bà Thanh Hồng vừa có một ca khúc khiến các đàn anh như Nguyễn Xuân Khoát, Văn Cao, Tô Vũ phải vị nể. Đó là "Lời người ra đi" (tên đầu tiên là "Rằng kháng chiến còn trường kỳ"): "Một chiều anh bước đi/Em tiễn đưa ra tận cuối đồi…". Ca khúc được viết từ cảm xúc khi Trần Hoàn chia tay vợ để vào công tác tại Liên khu III lúc ấy đang đầy gian khổ và khó khăn. Gần đây, có thông tin bài này đồng tác giả với Hoàng Thi Thơ. Kỳ thực, khi Trần Hoàn viết ca khúc này, Hoàng Thi Thơ đã về thành, rời bỏ kháng chiến.

Ca khúc hay, nhiều người hát, đàn anh vị nể nhưng lãnh đạo lúc đó thì cho rằng ủy mị. Nhận định này đã vô tình đẩy Trần Hoàn vào thế phải tự điều chỉnh mình không được tự do triệt để trong sáng tạo nữa. Sự tự điều chỉnh ấy không những làm hữu hạn lại sự nghiệp âm nhạc của Trần Hoàn mà còn ở nhiều văn nghệ sĩ khác.

Dân ca, nguồn dinh dưỡng

Kháng chiến chống Mỹ, ông lên đường vào chiến trường Trị - Thiên với bút danh Hồ Thuận An. Trần Hoàn vừa làm phó ban tuyên huấn vừa sáng tác ca khúc. Nhưng cuộc lật cánh về quê hương này còn quan trọng với riêng Trần Hoàn chính là thay đổi bút pháp sáng tạo khi ông đã nhận ra sâu sắc tác phẩm phải có nguồn dân ca dinh dưỡng thì mới là của dân tộc mình, mới sống lâu bền trong cuộc đời.

Sự cộng hưởng với bài thơ "Khúc hát ru những đứa trẻ trên lưng mẹ" của Nguyễn Khoa Điềm, Trần Hoàn đã vụt sáng trở lại thời "Sơn nữ ca" để rồi thăng hoa thành "Lời ru trên nương". Ở "Lời ru trên nương", Trần Hoàn đã lấy cấu trúc đoạn "rao" của dân ca đồng bằng ghép vào đầu ca khúc của mình khi viết về lời ru ở miền núi. Sáng tạo ấy mang đến cho người thưởng thức một tình cảm da diết và cuốn hút. Lấy lại được sinh khí sáng tạo rồi, Trần Hoàn tiếp tục thăng hoa trong "Em thương người trong Huế đấu tranh" rất nhuần nhuyễn hơi thở nhã nhạc cung đình Huế.

Những ca khúc mang âm hưởng dân ca Nghệ Tĩnh của ông như "Lời Bác dặn trước lúc đi xa", "Giữa Mạc Tư Khoa nghe câu hò ví dặm"… làm nức lòng người mến mộ.