Nghệ thuật Gothic và những dấu ấn trong văn chương

Tác phẩm Bảy câu chuyện Gothic của nhà văn Isak Dinesen.

Văn học Gothic là một thể loại văn học phát triển vào thế kỉ 18 ở Anh và sau đó lan rộng sang các quốc gia khác ở châu Âu rồi lan sang Bắc Mỹ. Thể loại văn học này thường có những yếu tố như bí ẩn, kinh dị, huyền bí và tình cảm đau buồn. Nó kết hợp giữa sự u ám, kì bí và các chủ đề lãng mạn, tạo ra những câu chuyện đầy kịch tính và hồi hộp. Các tác phẩm văn học Gothic thường xoay quanh các đề tài như những lâu đài cổ bí ẩn, ma quái, quái vật, và các sự kiện siêu nhiên, những con người kì dị… Và đây là thể loại văn học duy nhất có nguồn gốc từ nghệ thuật kiến trúc Gothic.

Sự quái dị, huyền bí là phẩm chất của nghệ thuật Gothic

Nghệ thuật Gothic là một phong cách nghệ thuật phát triển mạnh mẽ tại châu Âu vào cuối thời kì Trung cổ, từ thế kỉ 12 đến thế kỉ 16, nổi bật nhất trong kiến trúc, nhưng cũng có nhiều ảnh hưởng đến hội họa, điêu khắc, nghệ thuật thủ công và sau đó là văn học. Từ "Gothic" ban đầu có nghĩa là "man rợ, hỗn loạn, quái dị", thường được sử dụng với hàm ý coi thường. Các nhà phê bình ở châu Âu từng cảm thấy thứ nghệ thuật thời Trung cổ này thiếu sự tinh tế và khác biệt với những nghệ thuật đương thời khác về tính thẩm mĩ. Về sau định kiến này mới dần dần thay đổi.

Nghệ thuật Gothic có một số đặc điểm và yếu tố chính như: Về kiến trúc có thể thấy rõ ở các thánh đường và nhà thờ. Kiến trúc Gothic chủ yếu được thể hiện qua các công trình nhà thờ lớn như nhà thờ Đức Bà Paris (Notre-Dame de Paris) của Pháp hay nhà thờ Đức Bà Chartres cũng của Pháp. Đặc trưng của kiến trúc Gothic bao gồm: Cửa sổ kính màu (vitraux): Các cửa sổ lớn và màu sắc rực rỡ có nội dung vẽ để kể lại các câu chuyện tôn giáo và lịch sử qua hình ảnh. Nhà thờ có mái vòm nhọn (ogival) nhằm giúp chuyển tải lực và làm cho công trình cao hơn, mỏng manh hơn và tạo ấn tượng xuyên thẳng hơn, thường mang mục đích phục vụ cho trang trí và tôn giáo. Hệ thống khung cột mang dáng dấp xương (ribbed vault) nhằm tạo ra sự mạnh mẽ và ổn định cho các công trình lớn. Cột trụ lơ lửng (flying buttress): Các cột trụ giống như lơ lửng bên ngoài giúp giảm tải trọng cho các bức tường và làm mở rộng không gian bên trong.

Trong điêu khắc, tính chất Gothic thể hiện ở các tượng và phù điêu. Điêu khắc Gothic cũng thường có tính chất tôn giáo và trang trí, với các tượng và phù điêu trên các mặt tiền nhà thờ, mô tả các vị thánh, thiên thần, quỷ sứ, quái vật và các cảnh tôn giáo. Điêu khắc Gothic có xu hướng hiện thực hơn so với nghệ thuật Romanesque (mang phong cách La Mã) trước đó, với chi tiết cầu kì hơn và sự biểu đạt cảm xúc chân thật hơn. Nghệ thuật Romanesque là nghệ thuật chi phối châu Âu từ khoảng năm 1000 cho đến thế kỉ 12, hoặc muộn hơn, tùy thuộc vào khu vực.

Hội họa trên kính màu là một hình thức nghệ thuật quan trọng trong nhà thờ Gothic, tạo ra những hình ảnh sống động và kể chuyện. Tranh trên ván gỗ và bản thảo minh họa (manuscript illumination) cũng phát triển mạnh mẽ trong thời kì này, với màu sắc tươi sáng và chi tiết tỉ mỉ mang dấu ấn của nghệ thuật Gothic. Nghệ thuật thủ công gồm các món đồ trang trí, đồ nội thất và cả trang phục trong thời kì Gothic đều mang phong cách phức tạp và tinh xảo, với các mẫu hoa văn phức tạp và các chi tiết tinh vi.

Nghệ thuật Gothic thường mang ý nghĩa tôn giáo sâu sắc, phản ánh đức tin Kitô giáo, các biểu tượng tôn giáo, và mục đích nâng cao tâm hồn con người qua cái đẹp và sự uy nghiêm, cao cả, thần bí. Phong cách Gothic không chỉ là một biểu hiện nghệ thuật, mà còn là một phương tiện truyền tải văn hóa và tôn giáo của thời kì Trung cổ, với sự ảnh hưởng mạnh mẽ và sâu rộng đến nhiều khía cạnh của đời sống và nghệ thuật châu Âu. Nó thường được biết đến với sự huyền bí, linh thiêng, và thường thể hiện những khía cạnh khác nhau của đời sống tinh thần và tôn giáo trong thời kì Trung cổ ở châu Âu.

Bên cạnh kiến trúc, nghệ thuật Gothic cũng ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực khác như ở trên đã nhắc đến và thậm chí là ảnh hưởng sâu sắc đến văn học. Rất kì lạ là sau khi ảnh hưởng của nghệ thuật Gothic lên các lĩnh vực khác đã dừng lại và bản thân nghệ thuật Gothic cũng đã nhường chỗ cho các phong cách nghệ thuật khác ra đời, thì văn học Gothic lúc đó mới hình thành và phát triển. Có thể đoán định là nghệ thuật Gothic là một nguồn cảm hứng dài lâu cho văn chương bởi tính chất tâm linh, kì bí, rùng rợn của nó và các nhà văn vốn là những con người giàu xúc cảm, đã tìm thấy ở nghệ thuật Gothic những cảm hứng sáng tạo cho những tác phẩm của mình.

Văn học Gothic: Những tác giả, tác phẩm kinh điển và những đặc trưng không thể trộn lẫn vào đâu được

Một số đặc điểm chính của văn học Gothic được thể hiện rất rõ qua bối cảnh và không gian. Các câu chuyện kể Gothic thường diễn ra trong các lâu đài cổ, tu viện, hoặc ngôi nhà hoang với không khí u ám và rùng rợn. Các bối cảnh thiên nhiên khắc nghiệt, khó tồn tại sự sống như rừng rậm, hang động và các vùng hoang vu thường được sử dụng để tăng thêm cảm giác bí ẩn và nguy hiểm. Nhân vật chính trong văn học Gothic thường là những người bị đặt vào tình huống nguy hiểm, phải đối mặt với những nỗi sợ hãi và thử thách lớn lao. Các nhân vật phản diện thường là những kẻ đầy quyền lực, bí ẩn và nguy hiểm, có thể là ma quỷ, quái vật, hoặc con người với những bí mật đen tối. Ma quỷ, linh hồn, ma cà rồng và các sinh vật siêu nhiên khác thường xuất hiện để tăng thêm yếu tố kinh dị. Cốt truyện và chủ đề trong văn học Gothic thường xoay quanh những sự kiện kì lạ, không giải thích được bằng lí trí thông thường. Các mối tình bi thảm, sự hi sinh và mất mát thường là những chủ đề chính, tạo ra sự kết hợp giữa cảm xúc mạnh mẽ và đau thương chồng chất. Văn học Gothic vì vậy khám phá những nỗi sợ hãi sâu kín nhất của con người, từ sự sợ hãi về cái chết đến nỗi lo lắng về những điều bí ẩn và không giải thích được.

Văn học Gothic nổi bật với những miêu tả chi tiết và sống động về bối cảnh và nhân vật, giúp tạo ra không khí căng thẳng và hồi hộp. Câu chuyện thường được xây dựng với những tình huống bất ngờ và những tình tiết đột ngột. Văn học Gothic đã sản sinh ra nhiều tác giả và tác phẩm nổi tiếng, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử văn học. Một số tác giả và tác phẩm kinh điển của thể loại này như Horace Walpole (1717-1797) được coi là cha đẻ của văn học Gothic với tác phẩm "The Castle of Otranto" (Lâu đài Otranto). Tác phẩm được coi là cuốn tiểu thuyết Gothic đầu tiên, mở đầu cho thể loại này. Câu chuyện kể về những sự kiện siêu nhiên và những bí mật đen tối tại một lâu đài cổ. Nữ văn sĩ Ann Radcliffe (1764-1823) có cuốn tiểu thuyết "The Mysteries of Udolpho" (Bí ẩn của Udolpho) kể về những bí ẩn và nguy hiểm mà nhân vật chính Emily St. Aubert phải đối mặt tại lâu đài Udolpho. Matthew Gregory Lewis (1775-1818) được biết đến với tác phẩm "The Monk" (Tu sĩ), là một trong những tác phẩm Gothic quan trọng nhất của thế kỉ 18. Tác phẩm này đã gây tranh cãi khi xuất bản vì các yếu tố kinh dị và tình dục, kể về sự suy đồi đạo đức của một tu sĩ. "Northanger Abbey" (Tu viện Northanger) của nữ văn sĩ Jane Austen (1775-1817) là một tác phẩm mang tính parody (giễu nhại) nhẹ nhàng về văn học Gothic, kể về cô gái trẻ Catherine Morland và những tưởng tượng của cô về các bí ẩn tại tu viện Northanger. Nữ văn sĩ Mary Shelley (1797-1851) là tác giả của tiểu thuyết "Frankenstein", một tác phẩm tiêu biểu của văn học Gothic. Đây cũng là một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất của văn học Gothic, kể về nhà khoa học Victor Frankenstein và con quái vật rùng rợn mà ông tạo ra. Tác phẩm đề cập đến các chủ đề về tham vọng của con người, tội lỗi và hậu quả của sự sáng tạo khoa học sai lầm. Nhà văn Mỹ Edgar Allan Poe (1809-1849) là một trong những nhà văn nổi tiếng với những truyện ngắn và thơ mang đậm phong cách Gothic, như "The Fall of the House of Usher" (Sự suy tàn của gia đình Usher) là một truyện ngắn nổi tiếng với không khí u ám và kì bí, kể về sự suy tàn của gia đình Usher hay "The Tell-Tale Heart" (Chuyện kể từ trái tim) khám phá tâm lí của một tên tội phạm giết người, nổi bật với sự căng thẳng và hồi hộp. Nhà văn Bram Stoker (1847-1912) có tác phẩm "Dracula" nổi tiếng nói về bá tước Dracula và cuộc chiến chống lại hắn của một nhóm người. Tác phẩm này đã đặt nền móng cho hình tượng ma cà rồng trong văn học và văn hóa đại chúng từ đó cho đến nay.

Những tác giả và tác phẩm kể trên không chỉ định hình thể loại văn học Gothic mà còn để lại những ảnh hưởng lâu dài đến văn học và văn hóa đại chúng sau này. Những tác giả này cũng đã góp phần quan trọng vào sự phát triển và lan rộng của văn học Gothic và tác phẩm của họ vẫn được đọc và đánh giá cao cho đến ngày nay. Cho đến ngày nay, văn học Gothic đã có ảnh hưởng lớn đến nhiều thể loại văn học và nghệ thuật khác, từ văn học hiện đại đến văn hóa pop, từ điện ảnh đến trò chơi điện tử…, và vẫn tiếp tục thu hút độc giả nhờ vào sự pha trộn giữa các yếu tố kinh dị, lãng mạn và bí ẩn. Văn học Gothic vẫn tiếp tục là một nguồn cảm hứng cho các tác phẩm mới trong thế kỉ 20 và 21. Và trong thế kỉ 20, văn học Gothic có một đại diện xuất sắc là Isak Dinesen.

Văn học Gothic có một số đặc trưng chung không thể lẫn với bất kì thể loại văn học nào khác. Trong văn học Gothic thường xuất hiện các nhân vật phản diện đặc biệt và kì quái như quái vật, ma quỷ, hoặc những con người kì dị, những người sống lại từ bí mật. Tác phẩm thường tạo ra cảm giác sợ hãi và huyền bí bằng cách sử dụng môi trường, cảnh vật, sự kiện siêu nhiên và những hình tượng đen tối. Các mối quan hệ xung đột và những bí mật gia đình thường xuất hiện, tạo ra căng thẳng tột độ và drama trong câu chuyện. Văn học Gothic thường là sự giao thoa giữa thế giới hiện thực và thế giới siêu nhiên, tạo ra sự mơ hồ và bí ẩn. Mặc dù có yếu tố kinh dị, nhưng văn học Gothic cũng thường mang trong mình yếu tố lãng mạn và tình cảm đau buồn. Những đặc trưng này giúp tạo nên sự độc đáo và hấp dẫn của thể loại văn học Gothic và đã làm cho nó trở thành một phần quan trọng của văn học thế giới.

Từ đó văn học Gothic hấp dẫn độc giả vì nhiều lí do. Văn học Gothic thường tạo ra một không khí rùng rợn và u ám với các bối cảnh lâu đài cổ, nghĩa trang, và những nơi hoang vắng. Điều này kích thích trí tưởng tượng và tạo cảm giác hồi hộp, hấp dẫn người đọc. Các tác phẩm của văn học Gothic thường kết hợp yếu tố kinh dị với yếu tố lãng mạn, tạo ra những câu chuyện tình yêu đầy kịch tính và bi thương. Sự căng thẳng giữa sự sợ hãi và nỗi đam mê làm thêm tăng sức hút của câu chuyện. Nhân vật trong văn học Gothic thường có tính cách phức tạp và bí ẩn, từ những người anh hùng mạnh mẽ đến những nhân vật phản diện quỷ quyệt. Sự đa chiều của các nhân vật làm cho câu chuyện trở nên thú vị và khó đoán. Văn học Gothic thường khai thác các chủ đề như tội lỗi, sự sụp đổ đạo đức, luân lí, sự đấu tranh giữa cái thiện và cái ác và những nỗi sợ hãi sâu kín của con người. Những chủ đề này khiến người đọc phải suy ngẫm và cảm thấy có mối liên kết của bản thân mình với câu chuyện. Văn học Gothic thường phản ánh những mối quan tâm và lo ngại qua các thời kì lịch sử như sự thay đổi xã hội, sự phát triển của khoa học và công nghệ và những bất ổn chính trị, những xáo trộn trong đời sống con người. Điều này giúp người đọc hiểu thêm về bối cảnh lịch sử, xã hội, thời đại và cảm nhận sâu sắc hơn về những tác phẩm này. Với các yếu tố siêu nhiên, những cốt truyện đầy kịch tính và không khí đặc biệt, văn học Gothic mang đến một trải nghiệm độc đáo và khác biệt so với các thể loại văn học khác, làm cho nó luôn mới mẻ và cuốn hút... Những yếu tố trên cùng với nghệ thuật kể chuyện tài tình của các nhà văn danh tiếng đã làm cho văn học Gothic trở thành một thể loại hấp dẫn và có sức sống lâu bền trong lòng độc giả.

(baovannghe.vn)