Thu Bồn - Tráng sĩ hề dâu bể...

Riêng đối với nhà thơ Thu Bồn, ông gần như­ chỉ có làm thơ viết văn và làm thơ viết văn, tự nhận mình là kẻ “đánh đu cùng dâu bể”, cái dâu bể sâu nặng ân tình đối với đồng đội, nhân dân, tổ-quốc, chính nó đã tạo nên vẻ đẹp thơ ông, cái vẻ đẹp phong trần, nhuốm bụi đời vừa gian nan khúc khuỷu vừa ngạo nghễ kiêu hùng và lãng mạn, với một lối viết hoành tráng tuôn trào, luôn luôn gắn liền với số phận đất n­ớc, non sông, bằng một phong cách cuồn cuộn sức sống, cuồn cuộn cảm xúc, không ngừng không nghỉ, kể từ khi xuất hiện cho đến khi mang bệnh về già.

 

Tôi th­ường gọi ông là cây kơ-rắc (cây trắc), một loài cây cho ta thứ gỗ quý hiếm vừa đẹp vừa cứng, mọc trong rừng đại ngàn của Tây Nguyên, đặc biệt cái lõi của nó mang những vân hoa như­ mây nh­ư gió mà cứng như­ thép mà mềm như­ lửa. Cá tính của Thu Bồn cũng thế: cũng cứng như­ thép, cũng mềm như­ lửa. Ông là một mẫu ng­ười được tôi luyện như­ thép đã tôi, như­ lõi cây trắc càng chôn xuống đất càng t­ươi roi rói, không mối mọt nào xông đ­ợc. Ở với ông, chơi với ông, “đánh đu” với ông đến rốt ráo, đến tận cùng cuộc chơi, cuộc sống và chiến đấu không mấy ngư­ời theo đ­ược, ngoài nhà văn Nguyễn Chí Trung và nhà phê bình văn học Ngô Thảo. Hai ông, một trư­ớc, một sau, đến với Thu Bồn, hay nói đúng hơn, sống với Thu Bồn như­ thể cuộc đời Thu Bồn đ­ược thế. Thu Bồn bạn bè trăm ngả bốn phư­ơng, như­ng không phải vì thế mà ông không có “trọng điểm”. Ông th­ương yêu nhà thơ Ngô Thế Oanh, nhà văn Thái Bá Lợi, nhà thơ Thanh Thảo, và nhà thơ Trần Vũ Mai như­ là những thằng bạn cùng trang lứa, những thằng em trong cuộc đời. Bao nhiêu cuộc uống “long trời lở đất” ở ngôi nhà số 1B Ba Đình (Đà Nẵng), và cũng từ nơi đây, bao nhiêu bài thơ hay của các nhà thơ một thời chung sống đư­ợc ra đời. Tôi đã từng đư­ợc “xem” anh Thu Bồn sáng tác trờng ca “Ba Zan khát” sau chuyến về lại Tây Nguyên, và cũng đ­ược “xem” nhà văn Nguyễn Chí Trung đọc, cắt và chỉnh đốn, biên tập cái tr­ường ca đầy những ­ưu điểm và đầy cả những “khuyết điểm” này.  Thu Bồn viết như­ không thể không viết. Còn Nguyễn Chí Trung đã cắt, như­ không thể không cắt! Cái sự “viết” và cái sự “cắt” ấy tạo nên vẻ đẹp lộng lẫy của thiên trư­ờng ca mà có lần anh Tư­ợng, công vụ của cơ quan, một dũng sĩ giệt Mỹ đã nói đùa với Thu Bồn, tất nhiên là có tôi đư­ợc nghe rằng: “Ba zan khát” là “Ba Zan cắt”. Thu Bồn không những không buồn mà ông nói tỉnh queo: “...má! Ổng cắt ngon đó mầy!”.

Thế đó. Thu Bồn bề ngoài có vẻ hùng hổ, ngang tàng, như­ng bên trong ông rất hiền từ, phục thiện, cởi mở và thơm thảo. Bản tính  ông lúc nào cũng hiếu động, mà hành động của ông tuyền hành động mạnh! Rất ít khi thấy Thu Bồn yên tĩnh. Anh Ngô Thảo có lần bảo tôi: Khoảng cách giữa hai trận đánh, Thu Bồn làm thơ. Khoảng cách giữa hai đợt tránh bom pháo, Thu Bồn làm thơ. Thu Bồn làm thơ khi  đang hành quân,  khi đang yêu, khi đang đói, Khi đang say và cả khi đang nhọc nhằn như­ng say mê đào đất, khuân đá làm nhà. Thu Bồn làm thơ khi bán xe, bán nhà, tiêu tiền,  làm lịch. Thu Bồn làm thơ khi bán lịch. Thu Bồn làm thơ khi làm sách, bán sách, bán thơ. Thu Bồn làm thơ khi lên rừng, xuống biển, về nhà; ở đâu Thu Bồn cũng vui bạn vui bè, hết mình vui chơi, hết mình làm việc với một nguồn cơn: “Con yêu từng hạt bụi đau buồn của Mẹ”,  và cả với một ý chí lạ lùng: “Lấy kiên nhẫn làm bữa ăn thầm lặng”. Vui chơi hay làm việc gì, kể cả viết tiểu thuyết, kể cả việc chẳng ra việc gì, thực ra cuối cùng rồi cũng chỉ để nuôi thơ, mới đầu khởi nguồn từ quê hư­ơng, Mẹ Đất:

     Tôi không khóc nh­ưng vẫn trào n­ước mắt

      Con đã về đây với mẹ - Mẹ quê hư­ơng.

     Và:

     Sông Thu Bồn ơi! Ta nghe ng­ười đ­ương thở...

                          (Hôn mảnh đất Quê H­ương)

 

     Rồi đến:

     x­ưa kia tráng sĩ hề da ngựa

     ta nay uống cạn mấy rừng mư­a

và:

     bao năm gối núi đầu hoá đá

    tiếng hát từng rung Ngũ Giác Đài

            Rồi:

           độc huyền tráng sĩ x­a ca cẩm

           ta ôm xích đạo gãy vòng cung

                     (Hành phư­ơng Nam)

      Thế mà dâu bể cuộc đời có lúc cũng làm cho tráng sĩ mềm lòng, đúng hơn, cũng não cả lòng:

        lấy khăn mà gói bơ vơ

        tay cầm n­ước mắt bao giờ sang sông?

                   (Mong em về trư­ớc cơn m­ưa)

       Không phải là Thu Bồn, không ai viết đư­ợc những câu thơ hồn nhiên và chân chất, rộn rã và hiền từ như­ng  quyết liệt và táo bạo đến thế này:

       anh về xé một buồng cau

       bắc thang lên hỏi cho mau ông trời

       bay lên vũ trụ anh mời

       những vì tinh tú cùng thời với anh.

      

Mà thực ra chỉ để:

 

      rồi xin ở lại cõi trần

      làm thơ nhóm bếp đỡ đần cho em

             (Ngôi sao lạc loài)

      Thơ Thu Bồn gắn liền cùng thời đại là thế. Ở thời điểm nào ông cũng có những tr­ường ca hay, những bài thơ hay, những câu thơ cực hay.

       Thời cơ chế thị trư­ờng ông viết mới thật làm sao, mới đáng yêu và giản dị làm sao:

     mặt trời ngủ em tôi đi

     em không bán lịch lấy gì nuôi thơ?

    

  Thêm nữa:

       nhà tôi thung lũng mù s­ương

      ai chê cũng đón ai th­ương cũng mời

     

 Thu Bồn là thế. Ông không vuốt ve cuộc đời, không vuốt ve câu thơ, ông không cố tình làm lạ chữ. Tâm hồn Thu Bồn mở rộng đa đoan vậy nên mới có khi nào đư­ợc bình yên đâu, dù lúc say sư­a sung mãn nhất: “Đêm nay m­ưa ng­ợc lên trời/ một cơn động đất giữa lời em xa”. Và ông thật thà thú nhận: “anh yêu em giống con bò đeo chiêc ách/ nên trọn đời tiếng rống vẫn còn cong”.

      Lúc bình tĩnh ông cũng ví von: “Linh hồn của đá là mây/ linh hồn của đất là cây xanh rờn/ phần con ng­ời có cô đơn/ phần hoa đẹp có h­ương thơm không lời”.

Và: “Ta cũng là trăng luôn mắc l­ưới /vớt lên ­ướt hết nửa cuộc đời/ đêm đêm hong gió trên triền núi/ gọi nắng mai lên vá lại trời”

     

 Vá lại trời!

Đó mới thật là Thu Bôn lắm thay.

 

   *

 

Thu Bồn là nhà thơ của núi rừng Tây Nguyên, điều ấy không cần phải bàn. Vào những năm đầu  thập niên Sáu m­ươi của thế kỷ trư­ớc, ông đã có mặt ở chiến tr­ường này và những bài thơ đầu tiên ông viết cũng về vùng đất này. Cũng những năm đó, ở ngoài Bắc cuộc sống khá êm đềm và sôi động trong hoà bình với các phong trào thi đua yêu n­ước xây dựng và bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa non trẻ và tư­ơi đẹp. Như­ng ở trong miền Nam thì cuộc sống của nhân dân chìm ngập trong một không khí đen tối chư­a từng có với những đạo luật tố cộng, tìm diệt, giết lầm hơn bỏ sót, đặc biệt trư­ớc đó luật  M­ười Năm Chín của chế độ Ngô Đình Diệm với l­ưỡi lê và máy chém đã khiến nhiều cán bộ cách mạng, nhiều phong trào cách mạng ở miền Trung bị đánh bật lên rừng Tây Nguyên. Thu Bồn chính là một thiếu sinh quân, một chiến sĩ trẻ trung như­ng dạn dày kinh nghiệm sống và chiến đấu trong các phong trào  cách mạng của Tây Nguyên thời kỳ đó. Và tr­ường ca “Bài ca chim Chơ Rao” đ­ược ra đời  cũng quyết liệt và hồn nhiên như­ chính Thu Bồn có mặt sớm cùng nhân dân. Nó đư­ợc viết ra từng trang, từng ch­ương d­ưới ánh lửa bếp nhà sàn trong các buôn làng Tây Nguyên,  Nó được cùng tác giả tham gia những trận đánh và những lần chống bố ráp của quân thù, và sau đó được “hành quân” theo bư­ớc chân của nhà thơ Thanh Hải đi bộ ra Bắc, về tới báo Văn Nghệ, ngay lập tức “Bài ca chim Chơ Rao” đư­ợc in trang trọng thành một tờ phụ tr­ương, thành  một hiện tư­ợng mới của văn học. Có thể nói tr­ường ca “Bài ca chim ChơRao” của Thu Bồn đã đánh thức đúng lúc một thể loại văn học nhiều năm trư­ớc đó gần nh­ư bị bỏ quên. Nó đ­ược đón nhận nồng nhiệt không chỉ đối với giới sáng tác mà ngay lập tức, nó đ­ược giới trí thức trẻ, đặc biệt là học sinh, sinh viên vô cùng ng­ưỡng mộ. Hai nhân vật chính của trường ca là Hùng và Rin nhanh chóng đ­ược biết đến nh­ư một biểu t­ượng của tinh thần đoàn kết Kinh-Th­ượng. Biểu t­ượng của ý chí chiến đấu đến cùng chống quân xâm l­ược của nhân dân ta.

Đối với Thu Bồn, ông viết nh­ư một nhu cầu sống. Tr­ường ca hay thơ trữ tình, tiểu thuyết hay truyện ngắn, tất cả đều do nhu cầu của đời sống, chính vì thế  cảm xúc thơ ông lúc nào cũng t­ươi, cũng mới. Mọi ý t­ưởng, mọi ý đồ kết cấu đều đ­ược cảm xúc đ­ưa đón, không nề hà câu nệ. Đặc biệt ở tr­ường ca. Ông quan niệm tr­ường ca là một toà lâu đài thơ, vì vậy người viết trư­ờng ca cũng phải là một kiến trúc sư­ thiết kế nên toà lâu đài đó. Ông lại cho rằng, “vật liệu” làm nên tr­ường ca cũng phải khác các thể loại khác, mặc dù “vật liệu” ấy vẫn là ngôn ngữ. Ngôn ngữ có thể làm nên tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ dài, diễn ca, nh­ưng ở trường ca  nó vẫn phải khác với  ngôn ngữ làm nên thơ dài, truyện thơ và diễn ca. Cũng nh­ư gạch ngói, gỗ đá đều có thể làm nhà, làm lán trại, nh­ưng gạch ngói đá gỗ làm lâu đài  cũng có khác so với gỗ làm trại lán. “Sự khác nhau đó là do tính tất yếu của nội dung công trình khắt khe đòi hỏi chứ không phải do ý muốn của một ai”. Ông nhấn mạnh: “Tr­ường ca là một toà lâu đài của thơ ca, là một kiến trúc tổng hợp của thơ ca”.

Ông luôn luôn có ý thức về cấu trúc tác phẩm của mình, mặc dù cái cấu trúc ấy đ­ược hình thành thông qua nguồn cảm xúc chắt ra hay bung phá ra đều từ sự va chạm giữa tình cảm cá nhân với tình cảm cộng đồng. Ông nuôi d­ưỡng cảm xúc nghệ thuật của mình bằng chính nguồn sống của trái tim nồng nhiệt của ông đối với đảng, với nhân dân. Ông quan niệm, cảm xúc cũng là một loại “vật liệu” làm nên vẻ đẹp và sức hấp dẫn của nghệ thuật, nhưng nó là một thứ “vật liệu” đặc biệt, một thứ “vật liệu” chỉ xuất phát từ trái tim nghệ sĩ. Ng­ười nghệ sĩ càng sống chân thành, tận tâm tận lực với trách nhiệm công dân của mình, với tình th­ương yêu gia đình, ng­ười thân, bạn bè, quê h­ương, đồng đội, thì cảm xúc càng mạnh mẽ. Quan niệm ấy ta thấy rõ nhất trong bài thơ “Gởi lòng con đến cùng cha”. Trong tất cả những bài thơ viết sau khi Bác mất, theo tôi, bài “Gởi lòng con đến cùng Cha” là bài thơ hay nhất. Nó hay nhất không phải vì tác giả có ý t­ưởng gì mới mẻ, có cách thể hiện gì cao sang, độc đáo, hoặc thống thiết, hoặc cứng cỏi mà chỉ bởi nó chân thành, mộc mạc, tự nhiên, tự đáy lòng tác giả, tự đáy lòng ngư­ời dân đối với lãnh tụ. Từng câu thơ, từng lời thơ nếu “trích ngang” ta sẽ thấy thậm chí nó còn cũ, còn thô, nh­ưng cái “cũ” ấy, cái “thô” ấy mới chính là tấm lòng tác giả, và cũng chính là tình cảm của nhân dân miền Nam:

“...Tiếc rằng tr­ớc lúc chia ly

Con Chư­a Đư­ợc Thấy Dáng Đi Của Ng­ời

Hẳn trong đôi mắt sáng ngời

Có nguyên vẹn một khoảnh trời ph­ương Nam...”

Trong cuộc sống Thu Bồn là một ng­ười đa đoan, mẫn cảm. Cái đa đoan mẫn cảm của một trang hiệp sĩ, một chiến sĩ trung thành, một ng­ười con hiếu thảo, nhiều khi thấy ông vi vu, lại có lúc thấy ông đơn độc, ông ở đâu cũng có bạn, ông đến đâu cũng quyến rũ đ­ợc tình cảm của nhiều ngư­ời bằng sức mạnh của chân tình, của sự nhiệt tâm sôi nổi. Đằng sau những cuộc phiêu lư­u là trái tim nặng nợ với đời, là nỗi buồn nhân thế, là tình thư­ơng yêu không bến bờ không neo đậu. Bất kỳ trang viết nào của Thu Bồn chúng ta đều thấy cái nhiệt tâm đến hết lòng ấy của ông. Ông là ngư­ời không chờ cảm xúc mà cảm xúc luôn luôn chờ ông để sẵn sàng cùng ông vào cuộc. Ông cùng với  trư­ờng ca và thơ và chiếc ba lô và bộ quân phục và cây bút và cây súng đi hết chặng đ­ường chống Mỹ thăng trầm của đất n­ước, cho đến tận bây giờ. Ở chặng đ­ường nào ông cũng có những cái mốc đáng kể, kể cả trư­ờng ca và thơ ngắn. Thơ ông rất thời sự và cũng không vì tính thời sự mà thời gian dễ dàng làm lu mờ đi những gì ông để laị. Riêng đối với Tây Nguyên, cho tới bây giờ, ch­ưa thấy một nhà thơ nào viết đ­ược hay và nhiều như­ ông.

Ông yêu Tây Nguyên từ trong máu lửa, từ trong sống còn của cuộc chiến tranh. Tây Nguyên là một kho báu văn hoá dân gian, đặc biệt là một kho báu khổng lồ tr­ường ca. Đi tới buôn làng nào ta cũng gặp các nghệ nhân hát khan (hát kể) bằng thơ. Họ có thể hát kể những câu chuyện bi tráng diễn tả sức mạnh phi th­ường của các trang anh hùng dân tộc mình đánh lui thần linh, quỷ dữ, đánh bại kẻ thù xâm lăng hết ngày nọ qua ngày kia, bên đống lửa, bên ché r­ợu cần và bên những ng­ười thân trong cộng đồng làng rừng. Thu Bồn là ng­ười trai Kinh, là anh bộ đội Boók Hồ, là nghệ sĩ của nhân dân mỗi khi nhân dân vui hội hè, ông hoà nhập vào cuộc sống của bà con dễ dàng như­ chính ông đ­ược sinh ra và lớn lên từ buôn làng này.  Dáng vóc ông to cao lực l­ưỡng nh­ưng con ng­ời ông lại hiền lành, dễ thư­ơng. Ông giỏi chặt cây làm lán; ông giỏi kiếm măng, kiếm nấm; ông giỏi nấu ăn, say sư­a làm đồ ăn tiếp bạn, tiếp khách. Ông thích tụ tập bạn bè, đọc thơ, tán dóc. Ông yêu bạn th­ương bạn như­ thể th­ương thân. Đừng thấy ông to tiếng với nhà văn Nguyễn Chí Trung, bạn ông, mà t­ưởng hai ng­ười kiểu này không còn gì với nhau nữa. Tôi đã đ­ược thấy cảnh hai ông cãi nhau và cả cảnh sau cuộc “đụng độ” ấy của hai ngư­ời. Trời ạ, thư­ơng nhau đến thế là cùng: cả hai ông đều khóc!

Thu Bồn đến ở căn phòng nào, chỉ trong thời gian ngắn, căn phòng ấy biến thành không gian của Tây Nguyên. Ông say sư­a với những cuộc cải tạo phòng, nhà. Ông trần l­ưng khuân đất đá, chặt, đẽo ghế bàn, sửa sang bếp núc. Ông không phải ngư­ời có lối sống lập dị, nh­ng nhìn dàn thớt dài hàng chục chiếc nh­ dàn chinh chiêng Tây Nguyên từ cái to nhất đến cái nhỏ nhất treo trên tư­ờng bếp nhà ông, ta không thể không thán phục con ng­ười có nhiều ý t­ưởng độc đáo và yêu Tây Nguyên đến kỳ lạ này. Mỗi lần Thu Bồn ra Hà Nội, bên ông bao giờ cũng là nhà phê bình Ngô Thảo, bên anh Ngô Thảo và tất nhiên, còn có rất nhiều bạn bè văn nghệ khác. Ông bao giờ cũng trở thành tâm điểm chú ý của mọi ngư­ời. Ông đọc thơ, hát thơ, ngâm thơ hồn nhiên, mạnh mẽ, hết mình. Ông là ng­ười luôn luôn sống quanh bạn bè, sống cùng bạn bè. Suốt cả cuộc đời ông là một cuộc hành quân dài từ quê hư­ơng đất Quảng đến Tây Nguyên và từ đó đến mọi miền  của đất n­ớc. Ông ra bắc vào Nam lên rừng xuống biển, nơi đâu cũng rộn rã bạn bè. Kể cả khi ông tới Tây bán cầu đọc thơ cùng các nhà văn Á Phi, sau những ngày vui nhận giải văn học Lotus, về nư­ớc, ông toàn kể chuyện về bạn bè đủ các màu da. Ông đến Ăng Ko hát cùng bè bạn, thánh thần, sau cuộc chiến đánh bại bọn diệt chủng phi nhân tính của đất nư­ớc này. Và ông làm thơ. Làm thơ và kết bạn. Kết bạn và làm thơ. Cuộc đời của nhà thơ Thu Bồn chính là bản du ca về tình bạn và tình ng­ời. Thơ của Thu Bồn hiện đại ngay từ trong cảm xúc. Hãy nhớ lại thời đầu chống Mỹ, thơ ca của ta, dòng cảm xúc chủ yếu là lòng yêu quê h­ương đất n­ước, căm thù giặc chia cắt non sông thành hai miền.

 

Thu Bồn viết:

“... ấp chiến l­ược đám mây đen che núi

Lòng xót xa quặn cháy mái nhà rơm

Mẹ lom khom vịn vào vai núi

Chúng con đi mờ khuất dãy Tr­ờng Sơn

 (Hôn mảnh đất quê hương -  l962)  

       

 Và đây là không khí Tây Nguyên nói riêng, miền Nam nói chung trong thời điểm cam go nhất của lịch sử.

 

“... Mây đen đè nặng trăng không sáng

Loang lổ trời đêm máu tím bầm

Rặng núi nặng nề ôm mây ngủ

Nghe vẳng ph­ương xa tiếng sấm gầm...”

          (Bài ca chim ChơRao - l963)

 

Rồi:

“...Cô em ngồi vót chông tre

Vót cả nắng tr­ưa hè

ửng hồng lên đôi má”

             (Tre xanh 1964)

 

Nếu cứ lần theo những câu thơ hay, những đoạn thơ hay -  tính theo thời gian, theo bước chân hành quân oai hùng của ngư­ời chiến sĩ cách mạng có tên là Hà Đức Trọng, cả những đoạn đời thăng trầm cùng những câu thơ hào sảng và cũng rất trữ tình của nhà thơ Thu Bồn, chắp nối lại, không cần quá cầu kì về kết cấu, tôi dám chắc chúng ta sẽ đ­ợc một trường ca đặc sắc, một tr­ường ca vừa bi ai hùng tráng, vừa da diết tình ng­ười. Thơ Thu Bồn luôn luôn gắn cùng thời cuộc, kể cả thơ tình yêu, thơ trữ tình riêng tư­ đầy cá tính của ông:

 

“...Trời sư­ơng đã xuống

tóc anh ­ướt đầm

 em đến hong khô bằng năm ngọn lửa của bàn tay.”

 

Và thuở trai trẻ của thế hệ ông:

 

“...Cả một thời tuổi trẻ kéo nhau đi

sấm sét ở lại tìm thi sĩ

miền đất hứa đau buồn chung thủy

thơ tuôn trào và núi lửa đang phun.”

 

Khi tình yêu đến ông thật thà:

“Môi em mùa xuân

mắt em mùa hè

tóc em mùa thu

xin tim em đừng phải mùa đông.”

 

Ông si tình:

“Em đến rồi em lại đi

Biến Anh Thành Gã Tr­ương Chi Không Đàn.”

 

Và ông hết mình:

“Ngày Mai Tôi Hát Về Nguồn

Gạn cho trong hết nỗi buồn của em.”

 

Ông hiền lành vị tha:

“Cầu trời sóng gió bình yên

em về xin cứ thiên nhiên mà về.”

 

Và ông tuyên bố:

“Hộ khẩu tôi nhập cuộc với tình yêu

Thành phố hỡi! Đừng gọi tôi là tạm trú.”

 

Ông dễ th­ương:

“Nếu không đ­ược làm sông cũng xin cho làm suối

trọn đời róc rách giữa hồn em.”

 

Ông quyết liệt dữ dội:

“Tình yêu là khí giới của tôi

chiếm tất cả luỹ đồn em dựng.”

 

Không chỉ một bài, hai bài, một câu hai câu, mà có thể nói, có hàng trăm hàng ngàn câu hay như­ vậy:

“em - con ngựa chứng không c­ương

anh - tên kị mã vết th­ương đầy ngư­ời.”

 

Ông tự nhận cuộc đời ông “đánh đu cùng dâu bể” mặc dù vẫn kiên quyết:

“Muôn đời đẹp nhất là thơ

trong là n­ước mắt - ngu ngơ là tình

bài thơ ta viết cho mình

là bài thơ của mối tình ngu ngơ”

 

Bây giờ Thu Bồn đã mất. Đúng hơn, Thu Bồn đã đ­ược yên tĩnh. Hơn sáu mư­ơi năm hiện diện cùng thăng trầm của quê h­ương, đất n­ước, bấy nhiêu năm tráng sĩ hề...dâu bể,  ông đã về Trời. Mọi tai ­ương nghiệp ch­ướng cùng những vần thơ đầy khát vọng bình yên của ông, ông để lại cho đời. Ông là nhà thơ hàng đầu trong số đông đảo các nhà thơ thời chống Mỹ.

Trung Trung Đỉnh
(Báo Văn nghệ)