Góc nhìn về không gian công công trong tổ chức đô thị Đà Nẵng

Không gian công cộng (KGCC) từ xưa đến nay đã đóng một vai trò quan trọng trong đời sống xã hội của chúng ta. Nó làm tăng sự gắn bó của cư dân với khu phố, thành thị và cộng đồng địa phương, khuyến khích sự tương tác, hòa nhập xã hội và thể hiện bản sắc văn hóa, lối sống của đô thị. Nếu văn hóa truyền thống làng xã có giếng nước, sân đình, ngõ xóm là KGCC rõ ràng nhất thì dường như cuộc sống hiện đại đã làm mất đi và thiếu hụt những không gian như vậy. Thiết kế đô thị có khả năng định hình văn hóa cho người dân, vì thế xác định vai trò của KGCC để có hướng phát triển hợp lý là vấn đề cần phải đưa ra bàn luận.  

Thành phố như một sinh vật sống, có sự phát triển, thay đổi, mở rộng, định hình lại và có cấu trúc tái sinh. Khu dân cư và KGCC, là thành phần quan trọng của cấu trúc này, là sản phẩm được giải thích bởi nhận thức của loài người dưới những hoàn cảnh khác nhau. Khái niệm về không gian công cộng có thể được định nghĩa là một “không gian mở, nơi tất cả mọi người có thể tiếp cận dễ dàng một cách miễn phí”. Công viên cây xanh, một quảng trường, một khu chợ, một khu phố đi bộ, khu vực tự nhiên, phần kết nối đô thị như đường phố, vỉa hè, đường đi dạo, bến đợi xe bus và một số phần ven hồ, ven sông, ven biển cũng được tính vào KGCC. Nó không có nghĩa chỉ tính các không gian ngoài trời, các phần cảnh quan, không gian mở mà còn tính cả các không gian trong nhà nhưng được phép sử dụng tự do như trung tâm thương mại, nhà ga, sảnh nhà hát lớn, sân trước nhà thờ, một thư viện hay khuôn viên một cơ sở cộng đồng khác. M. Francis, trong cuốn “Control as a dimension of public-space quality” thì định nghĩa nó là một nền tảng chung nơi văn minh và ý thức tập thể của con người về những gì có thể gọi là ‘công khai’ được phát triển và thể hiện. Những không gian này ngoài yếu tố xã hội còn phục vụ như một biểu tượng, một thành phần có ý nghĩa phản ánh bản sắc văn hóa cũng như thể hiện kết nối thị giác mạnh mẽ nhất giữa mặt đất, các tòa nhà và con người.

Điều quan trọng đối với một KGCC hiệu quả là nơi tiếp cận tự do, cởi mở, mang lại cảm giác thoải mái và an toàn cho những người sử dụng không gian đó, khuyến khích sự tương tác xã hội giữa cư dân và cung cấp các hoạt động hoặc sự kiện thu hút mọi người vào không gian đó; là nơi liên kết với các trao đổi xã hội, văn hóa hoặc kinh tế và được coi như một thành phần để đánh giá chất lượng cuộc sống hàng ngày. Có nhiều chức năng trong KGCC: là nơi sinh hoạt cư dân, nơi thăm quan du lịch, các hoạt động giải trí như gặp gỡ, đi dạo hoặc trang trọng hơn như các cuộc tụ họp, lễ kỷ niệm. Nhưng dưới thách thức của gia tăng đô thị hóa, với lối sống khác biệt giữa thành thị và nông thôn, những thay đổi trong nền kinh tế, trong cách sống, trong hành vi xã hội và văn hóa, các KGCC  tại các đô thị hiện nay dường như không được coi trọng. Mặc dù phần công cộng trong các khu thương mại, khu dân cư cũng được tính nhưng tính tương tác không cao. Vấn đề thiếu hụt diện tích cho cây xanh, không gian cho người đi bộ, vỉa hè bị lấn chiếm làm chỗ để xe, kinh doanh, diện tích cho không gian công cộng bị bó hẹp thể hiện rõ nét nhất đầu tiên từ vấn đề quy hoạch thành phố.

Từ góc nhìn vĩ mô về quy hoạch không gian công cộng

Cung cấp KGCC tốt được nhìn thấy trước tiên thông qua lăng kính quy hoạch bởi vì các nhà quy hoạch có vai trò quan trọng trong việc tạo và định hình các KGCC; một vai trò thể hiện chính nó theo hai cách riêng biệt:

-  Đầu tiên, họ là người quyết định xu hướng phát triển của một đô thị và các dự án công cộng phụ thuộc rất nhiều vào việc có được khởi xướng hay không. Ví dụ, việc nhận ra nhu cầu và tiềm năng của các KGCC mới hoặc tái tạo các vị trí sẵn có cụ thể hóa thông qua sự hỗ trợ của các kế hoạch, khuôn khổ và tóm tắt dựa trên khảo sát hiện trạng khu vực hoặc được khuyến khích thông qua các chính sách.

- Thứ hai, các nhà quy hoạch là những người bảo vệ cách thức các KGCC ra đời thông qua các quy trình quản lý… (cấp hoặc từ chối cấp phép để phát triển không gian công cộng).

Cả hai yếu tố này đều đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo rằng lợi ích cộng đồng được phục vụ hoàn toàn bởi các KGCC.

Bí quyết dẫn tới sự thành công trong việc xây dựng KGCC của các đô thị tiêu biểu của châu Âu (Barcelona, Copenhagen…) là phải có được khung quyết định chiến lược cho không gian dành cho công chúng ngay từ đầu. Trong bối cảnh như vậy, quy hoạch là cửa ngõ mà thông qua đó lợi ích công cộng, liên quan đến thiết kế và quản lý không gian đô thị. Ở nước ta, thuật ngữ không gian công cộng lần đầu tiên xuất hiện trong Nghị định số 42/2009 của Chính phủ về phân loại đô thị. Tiếp theo, nó được định nghĩa chính thức tại Thông tư số 19/2010/TT - BXD là các “công viên và vườn hoa/sân chơi” nhưng theo đánh giá chủ quan theo chuẩn quốc tế thì định nghĩa này vẫn chưa được xác định đầy đủ và đa dạng.  

Thực trạng rõ rệt hiện nay, KGCC chưa được quan tâm, đầu tư và quản lý như một dự án riêng biệt trong thị trường, do đó tỷ lệ KGCC chỗ thiếu chỗ thừa. Càng xa các lõi trung tâm thì mật độ không gian công cộng càng loãng dần và sự tồn tại của nó có hay không cũng không còn quan trọng. Có thể lấy ví dụ về quy hoạch Đà Nẵng, không gian công cộng lớn nhất phải kể đến là khu vực trung tâm thành phố cũ, phố đi bộ ven sông Hàn. Nhưng đây vẫn là kế thừa từ quy hoạch cũ từ thời Pháp thuộc, chưa có nhiều sáng tạo, chưa đủ diện tích để phục vụ lượng người dân trong các dịp lễ, kỷ niệm, chưa có tính bản sắc.

Theo khảo sát, Đà Nẵng đang thiếu rất nhiều vườn hoa, sân chơi trong các khu vực dân cư, đặc biệt trong khu vực nội thành, đất được dùng làm KGCC chỉ chiếm chưa tỉ lệ rất khiêm tốn tổng quỹ đất trong khi theo quy hoạch tổng thể. Và không gian công cộng ở đây sẽ không đơn thuần chỉ là công viên cây xanh hay các phố đi bộ cuối tuần, cần có thêm những khu vực quảng trường, sân chơi, khu vực sinh hoạt cộng đồng đúng nghĩa.

Tới góc nhìn vi mô về thiết kế chi tiết hay KGCC nên có tính đa dạng hóa

Trong cuốn sách nổi tiếng The Death and Life of Great American Cities, Jane Jacobs đã lưu ý đến cuộc sống của các thành phố sẽ được phản ánh như thế nào qua đời sống đường phố của nó; nếu đường phố sống động, thì thành phố thú vị, nếu đường phố buồn tẻ, thì thành phố mờ nhạt. Mặc dù chức năng chính dành riêng cho lưu thông, đường phố luôn trở thành một thành phần đa chức năng trong xã hội đô thị. Nó là cầu nối, là bước đệm và cũng chính là KGCC. Cuộc sống và văn hóa của đô thị được thể hiện rõ rệt nhất từ những không gian này. Bạn đã bao giờ ở một nơi nào đó và nhận thấy một KGCC hoặc nơi tụ tập thu hút sự chú ý và mời gọi bạn thâm nhập vào nó? Có thể đó là một công viên nhỏ, quảng trường, khu chợ hoặc một bậc thang trước tòa nhà công cộng. Nó có thể là hầu hết mọi thứ nhưng nó thường tràn đầy sức sống, ồn ào với mọi người và dường như là nơi mọi người muốn tới đó thường xuyên.

Nhìn chung, việc thiết kế KGCC ở Đà Nẵng không những thiếu mà nhiều không gian thiết kế còn đơn điệu, không có ý kiến đóng góp từ cộng đồng và chuyên gia. Quanh đi quẩn lại chỉ có vườn hoa, phố đi bộ, thực sự chưa thấy bản sắc của khu vực hay những thiết kế mang tính thu hút người sử dụng. Bởi vì như đã trình bày phía trên, một KGCC hiệu quả là phải khiến cư dân được trải nghiệm tính văn hóa và cộng đồng. Việc lấn chiếm vỉa hè làm quán ăn, quán cà phê, cơ sở kinh doanh hay chỗ để xe, không có đường dành cho người đi bộ có lẽ đã trở thành căn bệnh nan y trong hầu hết đô thị Việt, gây mất thẩm mỹ và hoàn toàn không có không gian cho người dân hoạt động cộng đồng.

Ý nghĩa và tầm quan trọng của KGCC đã được chứng minh, thực sự chúng ta cần nhiều không gian như vậy hơn, được nhân rộng và thêm tính thẩm mỹ. Thiết nghĩ điều đó không khó vì chúng ta có một lực lượng kiến trúc sư đông đảo và đã có nhiều cuộc thi, dự án, nghiên cứu khoa học cải tạo KGCC trong thành phố. Điều này cần sự thông qua của các ban ngành chức năng để đô thị Việt sớm có những KGCC đảm bảo chất lượng cuộc sống cho người dân thành thị.

T.V.H