Thái Bá Lợi viết văn như uống rượu

Trước 1975, trước “Hai người trở lại trung đoàn”  gần như tên Thái Bá Lợi  mới chỉ được giới viết văn khu vực miền Trung Trung Bộ lờ mờ biết đến. Nhưng sau “Hai người trở lại Trung đoàn” thì những người viết văn cả nước đều ngả mũ nể phục đón chào Thái Bá Lợi. Truyện ngắn này, nếu tôi nhớ không lầm, sau khi được in ra, ngay lập tức có hai luồng dư luận đối nghịch nhau. Một bên khen, khen ngút trời, cho rằng Thái Bá Lợi xứng đáng là nhà văn “Trung úy” có cái nhìn dũng cảm và chính xác về mình, về thế hệ mình, một thế hệ vừa oai hùng lừng lẫy từ trong cuộc chiến thắng với lấp lánh huân huy chương chiến công ngời  ngời bước ra. Tác giả dám nhìn thẳng vào sự thật như một lời cảnh tỉnh về sự tha hóa của người lính. Còn một bên phản đối kịch liệt, cho rằng đây là một cách nhìn sai lệch về người lính cách mạng. Bên này cho rằng, những con người hiển hách như vậy, sau chiến tranh, sẽ càng hiển hách hơn,  không bao giờ có chuyện sa ngã, mất “quan điểm lập trường”.

Vấn đề sau đó là, sự thật ngày càng chứng tỏ, cách nhìn nhận cảnh tỉnh của Thái Bá Lợi không hề lệch lạc. Những vấn đề hậu chiến của người lính, của hậu phương người lính, của cả một loạt những nhức nhối nóng bỏng mới nảy sinh trong lòng xã hội thời bình sau chiến tranh . Giữa lúc chúng ta còn đang chưa đủ bình tĩnh nhìn nhận nhân tình thế thái thời hiện tại, thì nhà văn Thái Bá Lợi đã lại một lần nữa tiếp cận bên trong những nhức nhối lớn hơn của đời sống xã hội. Ông như một nhà tiên tri bị cuốn sâu vào tâm điểm của những mâu thuẫn nội tại nơi con người Việt Nam những năm thương khó, phải nói là thương khó tội tình. Tiểu thuyết “Bán đảo” với những trải nghiệm kinh hoàng và cả với sức chịu đựng quá đỗi  mà sự thật cùng nỗi đau mất mát của nhân dân, của dân tộc bị những lỗi lầm của chính mình trừng phạt mình. Cuốn tiểu thuyết mỏng như bị ép chặt bởi nỗi đau mất mát của những cuộc vượt biên, bán bãi ở  bán đảo, một bầu không khí u ám, tăm tối, tội tình bao trùm lấy một nhóm cư dân  không biết mần răng bây chừ! Mần răng bây chừ! Nhà văn cũng không biết mần răng chừ, khi ông nhiều lần phải chứng kiến cảnh tan đàn sẻ nghé trước sóng biển gào xé! Câu hỏi cứ lặp đi lặp lại rằng, răng mà họ bỏ đây họ đi. Đi vượt biên có nghĩa là đi vào cõi chết. Hú họa lắm mới sống được. Nhưng sao người ta cứ đi, cứ đi, cứ chết, cứ chết. Chết mất tăm mất tích cho cá biển, cho sóng biển. Mà sao họ vẫn cứ đi? Nhà văn à, nhà văn ơi, răng chừ đây nhà văn? Răng chừ!

Ai đã sống những  năm tháng ấy nhỉ? Chúng tôi.

Nhưng lúc ấy, quả thực, cánh tôi, ít nhất là tôi và Thái Bá Lợi, đều chỉ biết cắm mặt trước những câu hỏi không có câu trả lời.

Tôi nhớ hồi ấy Thái Bá Lợi mặt méo xệch mỗi lần đi đâu đó về, nhậu thâu đêm suốt sáng với dân bến bãi, rồi chúi mặt ngồi vô bàn, hết ngày này sang đêm khác, quần quật, lặng thầm. Sức uống của  Thái Bá Lơi luôn luôn được các tay thợ nhậu kỳ cựu của miền biển Sơn Trà sánh vai cùng. Nhậu bất kỳ lúc nào. Nhậu không phải để quên đời, chán đời, mà là để lấy sức cho đời. Chúng tôi có tuổi trẻ và chúng tôi có ham muốn. Với bạn văn thì Thái Bá Lợi lại có thói tật hay lặp đi lặp lại câu chuyện mà ông nghe được rồi ông  nghiền ngẫm. Ông nghiền ngẫm  và ông đang viết. Tôi có cảm giác lúc nào Thái Bá Lợi cũng đang viết. Mà đúng thật. Ông ta ngồi vào bàn, thực ra chỉ là để chép lại câu chuyện mà ông ta đã viết chín nẫu trong đầu. Thái Bá Lợi viết văn như nghĩ, viết bằng nghĩ thì đúng hơn. Vì vậy văn ông lúc nào cũng trau chuốt, trau chuốt nhưng không bóng bảy mà cực kỳ kỹ lưỡng. Tôi nghĩ rằng, nếu bạn mới  viết văn, có máu mê viết văn, thì tốt nhất bạn nên tránh xa Thái Bá Lợi. Không nên để ý, không nên xem ông ta thao tác nghề nghiệp này. Bởi vì, tôi nói thật, tôi đã được lén lút xem ông bạn của tôi ngồi một mình với trang giấy trắng. Nói như thế thì sang cho ông. Thực ra đấy là lúc ông ta được tự do nhất, đuợc coi trời bằng vung, “anh hùng” nhất khoảnh nhất. Tức là mọi sự việc xung quanh, mọi người xung quanh, tất  thảy đều vô nghĩa. Mắt Thái Bá Lợi vốn đã lệch, lúc này dại đi, nước mũi, nước dãi tự nó bươn chải, không nơi cư trú, mặc dù trước đó, trước khi viết văn,  bao giờ Thái Bá Lợi cũng long trọng  lau chùi bàn ghế tinh tươm. Câu chuyện và ý tưởng ông ta đã thuộc làu làu, vậy mà, tóm lại, chúng ta không nên nhìn thấy cảnh này. Nó vừa bi ai hùng tráng lại cũng vừa rất chư là bê tha. Đọc văn thì sướng thiệt chứ xem  các nhà văn làm văn thì oải!

Trong đời mỗi người chúng ta đều có một vài địa chỉ ghi dấu ấn quan trọng, lại cũng có vài người cụ thể, như là số phận, như là định mệnh, gắn bó với ta, tạo nên  sức sống, niềm vui và cả nỗi buồn của ta. Với tôi, đó là các anh Nguyễn Chí Trung, Nguyên Ngọc, Phan Tứ, Thu Bồn, Thái Bá Lợi, Thanh Thảo, Ngô Thế Oanh, Bùi Minh Quốc, Nguyễn Khắc Phục, Trần Vũ Mai, Nguyễn Trí Huân… Họ vừa  là những người anh đồng thời là những người bạn, người thầy đâu tiên khi tôi chân ướt  chân ráo bước  vào cổng  làng văn. Anh Thái Bá Lợi là một trong số người viết văn xuôi của trại viết khi ấy mà tôi đã đọc khá nhiều và ngưỡng mộ. Và quý  hóa hơn, ấy là việc anh Lợi cũng đã từng đọc, từng cổ vũ, từng “lăng xê” cái truyện ngắn đầu tiên của tôi được in trên Văn nghệ Quân giải phóng miền Trung Trung Bộ, hồi còn ở trên rừng. Ngày mới được in truyện ngắn đầu tiên trên tạp chí, có lẽ, tôi là người sung sướng nhất trần gian. Bạn hãy tưởng tượng, một thằng lính, đang ở đơn vị chiến đấu mãi tít trong cánh rừng, một huyện đội của tỉnh Gia Lai, một chú lính quèn vô danh tiểu tốt bỗng dưng nhận được tờ tạp chí mà mình hằng yêu mến, có cái truyện ngắn của mình được in, trang trọng, tên mình được đứng ngang hàng với các tên tuổi lẫy lừng như Dương Hương Ly, như Thái Bá Lợi, như Nguyễn Thị Bắc Hà (Vũ Thị Hồng) hỏi không sung sướng sao được. Tôi chia vui với các bạn tôi bằng một cuộc đi săn. (Tôi khi ấy là một trong ba tay súng giỏi săn bắn nhất đơn vị).  Đêm ấy, lạy trời phù hộ, tôi hạ được một chú nai chà. Cả nhóm lính cánh Bắc đường 19 của chúng tôi được bữa liên hoan đã đời cùng với dân làng Đê Chơ Rang. Câu chuyện mà tôi viết là câu chuyện tả cảnh nhóm lính chúng tôi cùng  nhóm du kích làng Đê Chơ Rang phục kích đánh xe Mỹ trên đường giao thông. Những trận đánh nhỏ lẻ thường xuyên diễn ra, nhưng câu chuyện tôi viết khá hoành tráng, đặc biệt có chi tiết phục địch từ trên ngọn cây, bắn B40 chĩa xuống đường khiến địch bị quá bất ngờ. Trận ấy ta  thắng rất to, ngoài sức tưởng tượng của anh em. Thực ra chi tiết này, trước khi đi phục, có một ý kiến nêu lên, khi đi đánh, chúng tôi có leo lên cây, nhưng tất cả đều tụt xuống vì thấy ngồi trên cây trống lưng quá! Tóm lại không có trận đánh ấy! Tóm lại là tôi bịa. Tóm lại là anh em chúng tôi cũng thấy không có vấn đề gì. Được in là sướng rồi. Nhưng sau khi cái truyện được in chừng hai tháng thì có một đồng chí trợ lý tuyên huấn của tỉnh đội về, yêu cầu tôi “giải trình”. Nếu đây là trận đánh thật thì đơn vị phải có báo cáo chi tiết để cấp trên tặng thưởng huân, huy chương cho anh em. Còn nếu không có thật mà dựng truyện, thì tôi phải “hoàn toàn chịu trách nhiệm”.

Ôi, nghe câu “đồng chí phải hoàn toàn chịu trách nhiệm”. đối với một thằng lính bét dem như tôi, hỏi có hoảng không? Câu chuyện nhanh chóng ‘chìm xuồng’ không thấy ai nhắc một câu vì đồng chí trợ lý tuyên huấn ấy, sau chuyến công tác huyện đội chúng tôi bị hy sinh dọc đường về, trong một trận địch càn.

*

Thời bao cấp khó khăn, tôi với Thái Bá Lợi ra học khóa I của trường viết văn Nguyễn Du. Lợi thì đã nổi tiếng hoành tráng. Tôi mới tập tọe viết được vài ba truyện ngắn, chưa ai biết gì. Nhóm bạn chơi của tôi hồi ấy được anh em gọi là “cánh rừng phía Tây” gồm có tôi, Thái Bá Lợi, Nguyễn Trí Huân và Phạm Hoa. Nhóm chúng tôi chủ trương sống thoáng, tự do, “gió chiều nào che chiều đó”, nếu không che được thì “cuốn theo chiều gió” luôn, lấy vui làm gốc. Nguyễn Trí Huân là người nghiêm chỉnh nhất, không rượu chè, không trà lá, chỉ thuốc lào. Thú vui của y dồn hết vào cái nõ điếu thuốc lào. Chúng tôi nhất trí. Phạm Hoa gốc gác lái xe Trường Sơn, đầu bù, tóc rối, viết văn rất hay vì có nhiều vốn sống hay về lính lái xe Trường Sơn, lại hóm hỉnh và tài tử. Năm đấy Phạm Hoa in truyện ngắn liên tù tì  trên báo Văn nghệ. Hình như năm cái. Một con số mơ ước cho những người viết trẻ. Tôi thì hay rượu, ham chơi, gần với Thái Bá Lợi hơn. Kết với nhau như thế nhưng hồn ai nấy giữ. Phạm Hoa với Nguyễn Trí Huân hay ngả sang chơi với nhóm Trần Nhương, Dương Duy Ngữ. Mỗi khi nghỉ  hè, nghỉ phép chúng tôi nhập nhóm “đi thực tế vùng miền” kết hợp đi buôn “đánh quả”, chỉ mong lấy lại tiền vé tàu xe. Hồi ấy xà phòng rất hiếm. Thái Bá Lợi có anh bạn tên là Châu (già) ở Đà Nẵng. Anh Châu có một “xưởng” nhỏ sản xuất xà-phòng, loại xà-phòng trắng nhởn, rất nhớt, hôi, nhưng giặt quần áo  thấy rất hiệu quả. Tôi và Thái Bá Lợi “đặt vấn đề” buôn chuyến ra Bắc và ngay lập tức được anh Châu nhiệt liệt hưởng ứng. Ba anh em chúng tôi làm ba ba lô kễnh, lên tàu. Trước hết là đến đại học Bách khoa, theo tính toán của chúng tôi, sinh viên ta nghèo, dùng xa phòng này quá hợp. Bỏ mối chào hàng thì có vẻ ai ai cũng tấm tắc, nhận mua, thậm chí có quán nước bốc lên bảo các anh có nhiều thì tôi sẵn sàng bao tiêu, hoặc ta bàn chương trình làm xà phòng tại chỗ, bán sẽ lời hơn. Về, tôi và Thái Bá Lợi khấp khởi tổ chức liên hoan nhẹ với món truyền thống cá mè hồ công viên nấu dưa và mấy xị quốc lủi, hẹn nhau sang tuần thu tiền vốn, chưa lấy lãi vội. Tuần sau đi thu hồi thì đa số người ta trả lại, không những không mua mà lại còn chê. Khó khăn thì khó khăn cả nước, vậy mà mấy vị buôn lại còn bày đặt chê hàng Đà Nẵng “nhà quê” không hợp với người Hà Nội, rất khó chịu. Thôi thì làm ăn buôn bán có duyên, có nghiệp, đâu phải dễ ăn. Cánh tôi biết thân biết phận rút quân, thua thì nói là thua cho nó lành!

Nhà văn Thái Bá Lợi (tranh: Nguyễn Xuân Hoàng)

Tôi là thằng đàn em của Thái Bá Lợi nhiều năm nay. Kể chuyện ông viết “Họ cùng thời với những ai” hay sau này cả một loạt tiểu thuyết mới như “Trùng tu”, “Khê Ma Ma” đến “Minh sư” tôi đều có thể kể cả ngày, có điều, kể thế  mãi phỏng có ai coi đó là thích? Nhà văn Thái Bá Lợi là tay ham chơi, thích ngao du, rủ đi đâu chả mấy khi từ chối.  Hồi ở trên rừng Trà My ông đã bộc lộ cách tư duy hóm hỉnh của mình, khi cơ quan có hội nghị liên hoan, tập trung nhiều người về bếp ăn tập thể. Đấy là những ngày hiếm hoi vui vẻ. Một hôm, vòi nước được anh em bắc bằng ống nứa từ tít trên núi cao rất công phu đưa nước sạch về bếp tự dưng bị tắc. Mọi người đang hoang mang lo lắng, nhất là mấy cô chị nuôi, thì Thái Bá Lợi kéo theo cậu công vụ đi ngược núi dọc  đường ống lên dốc “kiểm tra”. Đến đoạn  trên dốc cao, đường ống bị một  túm lá cây chặn tắc, nhấc túm lá ra, đường ống thông, dưới bếp mọi người hoan hỉ. Thái Bá Lợi đuược khen là “sáng kiến”. Lợi ta hỉ hả bảo mọi người rằng, không ngờ  chỉ mấy cái lá cây có thể làm tắc được cả một dòng nước. Bây giờ nhấc túm lá  bỏ đi, được mọi người khen sáng kiến, giỏi. Thế mới biết muốn “lập thành tích”, viết được một “cái gương” thì dễ nhỉ! ở cơ quan văn nghệ có hẳn một “tổ gương”, đấy là một tổ những nhà văn được phân công chuyên đi thực tế xuống đơn vị, chỉ để  sưu tầm gương người tốt việc tốt, về nhà, viết lên, biểu dương quân dân là hoàn thành tốt nhiệm vụ rồi.

Nhưng Thái Bá Lợi thì luôn luôn được ưu tiên cùng nhóm đi vùng sâu, đi phía trước. Câu chuyện các nhà văn đi thực tế ở khu V cũng nhiều. Thái Bá Lợi cũng như Nguyễn Trí Huân, Vũ Thị Hồng (Bắc Hà) Nguyễn Hồng, Thanh Quế, Bùi Minh Quốc, Cao Duy Thảo, Ngô Thế Oanh, tất cả khi ấy các anh đều trẻ trung. Nguyễn Hồng là một cây viết rất trẻ, rất nhiều hứa hẹn, bị hy sinh trong một lần về vùng sâu. Trước đó các nhà văn Nguyễn Mỹ, Dương Thị Xuân Quý, Chu Cẩm Phong, Hà Xuân Phong, có thể nói các anh chị đều là những tấm gương lớn cho anh em sau này. Họ đều là những anh hùng.

Có hồi Thái Bá Lợi phải bươn chải một mình nuôi hai đứa con ăn học, vì bà xã của ông, vốn là một thành viên tích cực của phong trào sinh viên nội thành, sau giải phóng, chả hiểu làm ăn thế nào mà lâm vòng lao lý. Ông vốn không phải loại người tháo vát, chưa bao giờ biết làm ăn, (Cái vụ làm ăn to nhất có lẽ là vụ buôn xà phòng thời bao cấp với tôi!). Nhưng không có con đường nào khác, ông lầm lũi vượt qua tất cả những trớ trêu, những điều tiếng, những lời thị phi, để trụ lại với đời, với nghề. Có lẽ đây là khúc bi ai nhất trong những khúc đời trước đó mà nhà văn Thái Bá Lợi phải chịu đựng. Hóa ra tạo hóa cũng vẫn không để ai mất hết. Hai đứa con Thái Bá Lợi như  hai thiên thần, chúng lớn lên cùng cha, học giỏi, ngoan hiền, bởi quanh chúng còn có bà con cô bác, anh chị em bè bạn của ba mẹ. Thái Bá Lợi vẫn viết, viết cả khi đi theo các vị sư vào ở hẳn trong chùa. Viết cả khi tưởng như trước mắt chỉ có bóng đêm tăm tối. Đi theo nhà Phật,  hướng theo triết lý Phật giáo, tu tập không phải là con đường, không phải là lối thoát, mà đó là duyên mệnh. Thái Bá Lợi lao động sáng tạo như là một định mệnh, như là một nhu cầu tự thân, không hề nhằm vào bất cứ giải thưởng hay có ý đua chen nào. Ông viết văn cũng như uống rượu, không cố gắng, không phấn đấu, hình như cơ địa ông nó cho phép ông được thế. Hình như bản mệnh ông phải thế. Thỉnh thoảng có bốc phét, có ba hoa, nhưng nói thật, cái bốc phét, cái ba hoa của Thái Bá Lợi rất vụng, nó lộ hàng ngay đầu nước. Ông mê Hê-minh-uê, coi Hê-minh-uê là cứu cánh, là  bậc tiên chỉ. Thái Bá Lợi là người không nhanh không chậm, không vừa phải. Ông là người lúc cần nhanh thì nhanh, khi cần chậm thì chậm. Chuyện hóm hạng nhất mà chuyện nhạt cũng đôi khi. Ngồi với bạn thâu đêm suốt sáng, mặt vẫn tỉnh bơ. ít thấy ông kêu ca, phàn nàn về người này người khác. Càng ít thấy ông bốc đồng thái quá. Khen ra khen, chê ra chê, không chung chung nước đôi lấy lòng. Khi bị những kẻ xấu ganh tị, Thái  Bá Lợi đặc biệt cảm thông, bỏ qua, ví như câu chuyện mới rồi, khi ông được Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật, ông có đôi lời phát biểu cám ơn, không thỏa ý thích đôi người, họ chỉ lấy mấy đồng bạc làm trọng, tưởng ai cũng ham hố nghĩ như mình, làm ra vẻ cao ngạo, nên mới ra sức bôi bẩn hàm hồ. Thế sự thăng trầm, tình người thay đổi, có người hôm qua là bạn, hôm nay vì đố kỵ mà tự chuyển thành đối thủ. Khôn khôn lường lường, khôn lường mãi âu rồi đâu cũng vào đó vậy.

Trung Trung Đỉnh
 (vanvn.net)