Vui buồn “chuyển thể”
Thực chất việc kịch bản chuyển thể từ tác phẩm văn học là như thế nào? Nó có những nguyên tắc gì? Xin thưa rất khó trả lời, dù rằng người viết bài này vốn là một biên kịch từng chuyển thể không ít kịch bản phim truyện dựa vào các nguyên tác văn học. Thôi thì đành lấy chuyện chuyển thể của cá nhân mình ra kể ngõ hầu để bạn đọc tự tìm ra câu trả lời.
Vốn mê phim ảnh từ nhỏ, nên hầu như tôi xem không sót bộ phim nào ở rạp. Phim ti vi cũng luôn xem mê mẩn. Mê phim nhưng quả thực tôi không bao giờ có ý định “học đòi” trở thành biên kịch, cho đến năm 1994, khi tôi đọc được cuốn tiểu thuyết “Kẻ ám sát cánh đồng” của nhà văn Nguyễn Quang Thiều. Là dân viết văn xuôi nhưng khi đọc tiểu thuyết này, câu chuyện hiện lên rành rẽ bằng hình ảnh sống động như thể nó đã là một bộ phim trọn vẹn. Sau này thì tôi hiểu bản thân tiểu thuyết gần như đã là một kịch bản hoàn chỉnh. Máu biên kịch nổi lên, dù lúc ấy tôi chưa có bất cứ một kỹ năng kịch bản nào. Tôi bèn dành thời gian tìm hiểu kỹ thuật viết kịch bản từ những cuốn sách dạy viết, thêm nữa mua hẳn một đầu video và một chồng băng phim truyện nước ngoài về xem để học hỏi kinh nghiệm. Khi đã đủ tự tin tôi bèn gặp nhà văn Nguyễn Quang Thiều, đề nghị được chuyển thể. Để có đầu ra, tôi gặp nhà văn Nguyễn Thị Thu Huệ là trưởng phòng phim của Ban Văn nghệ VTV. Mọi việc hanh thông, tôi viết rất nhanh, được 4 tập phim đem nộp. Nhưng cũng phải 3 năm sau, khi phòng phim của Nguyễn Thị Thu Huệ sáp nhập vào Hãng phim Truyền hình VN (VFC) thì kịch bản của tôi mới được đưa vào sản xuất. Lúc này tôi cũng đã chuyển công tác về làm biên tập ở hãng phim. Sở dĩ viết nhanh là vì Nguyễn Quang Thiều quá giỏi, ngôn ngữ của ông đầy hình ảnh và câu chuyện khá chặt chẽ, kịch tính. Phim “Chuyện làng Nhô” đã ra đời như thế và đó là kịch bản đầu tay của tôi.
Đầu xuôi đuôi lọt. Tiếp đó tôi tham gia nhóm viết kịch bản “Cảnh sát hình sự” 40 tập do nhà văn Nguyễn Quang Lập khởi xướng. Nhóm gồm toàn nhà văn cự phách: Trung Trung Đỉnh, Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Thành Phong… Thủ lĩnh Nguyễn Quang Lập vừa tổ chức vừa huấn luyện kỹ năng viết kịch bản cho cả nhóm. Dù không phải là kịch bản chuyển thể nhưng phim “Cảnh sát hình sự” được xây dựng từ vốn liếng “hình sự” của cả nhóm, trong đó tôi ngờ rằng tất cả mọi người tham gia đều có thuổng ở đâu đó các chi tiết trong các câu chuyện hình sự ở ngoài đời hay trên báo chí và cả trên đài phát thanh. May thay không có chuyện ì xèo đạo bản quyền nào xảy ra sau đó với phim.
Quãng thời gian làm biên tập ở VFC, tôi và đồng nghiệp chấp bút không ít kịch bản từ những cuốn tiểu thuyết hay truyện ngắn của một số nhà văn nổi tiếng. Có thể kể đến các truyện ngắn “Khắc dấu mạn thuyền’, “Ba lẻ một” của nhà văn Bảo Ninh; tiểu thuyết “Mảnh đất lắm người nhiều ma” của nhà văn Nguyễn Khắc Trường; tiểu thuyết “Ma làng” của nhà văn Trịnh Thanh Phong; tiểu thuyết “Ngõ lỗ thủng” và tiểu thuyết “Tiễn biệt những ngày buồn” của nhà văn Trung Trung Đỉnh; tiểu thuyết “Đàn trời” của nhà văn Cao Duy Sơn… Việc chuyển thể các tác phẩm này không tuân theo một quy chuẩn hay định ước nào chỉ là biên kịch đọc thấy nó hay, có chất liệu phim ảnh thì gặp gỡ tác giả văn học đàm phán để chuyển thể. Cũng không có quy định nào phải đảm bảo tuyệt đối trung thành với nội dung hay cốt truyện và kể cả nhuận bút chuyển thể cũng vậy, tất cả chỉ là thương lượng hai bên. Nhà văn với nhau cũng dễ thông cảm nên việc này hầu như không có vấn đề gì. Tất nhiên để tránh những rắc rối có thể xảy ra, biên kịch bao giờ cũng yêu cầu tác giả văn học viết giấy ủy nhiệm chuyển thể. Trong đó có mục đề rõ biên kịch được quyền sử dụng nội dung tác phẩm văn học phù hợp với kịch bản. Nghĩa là khi chuyển thể có thể du di biến đổi một số nội dung. Tất nhiên tác phẩm văn học có hay có hợp thì biên kịch mới chuyển thể nên chả ai dại gì mà thay đổi câu chuyện hay nhân vật làm gì. Thay đổi nhiều thì tự mình nghĩ ra cho xong cần gì phải dựa vào văn học nữa. Nhưng cũng phải nói tiểu thuyết, truyện ngắn (văn học) và kịch bản (điện ảnh, truyền hình) là những loại thể nghệ thuật khác nhau nên câu chuyện hay nhân vật cũng khác nhau, trong chừng mực nào đó không thể y chang được.
Việc thay đổi nội dung hay nhân vật là điều rất khó tránh và cũng phức tạp. Khi chuyển thể tiểu thuyết “Mảnh đất lắm người nhiều ma” thành kịch bản “Đất và Người”, bối cảnh văn học là những năm thiếu thốn, đói nghèo của thập niên 80, nhân vật Chu Văn Quềnh xuất hiện ít trang và bị chết no sau một bữa ăn ngon, tôi và đồng biên kịch là nhà văn Khuất Quang Thụy bàn với nhau chuyển sang giai đoạn thập niên 90 kinh tế đã khá lên và cho nhân vật Chu Văn Quềnh sống trọn vẹn đến cuối phim, thậm chí còn lấy vợ. Phải làm thế thì phim mới có đủ đất diễn và nó không quá u ám, ảm đạm. Sự mạnh dạn có phần liều lĩnh này đã có được một Chu Văn Quềnh do nghệ sĩ Hán Văn Tình thủ vai gây hoạt náo và thành công cho phim. Nhưng tôi biết tác giả văn học là nhà văn Nguyễn Khắc Trường im lặng là vì anh không chấp và nhường nhịn đám biên kịch đàn em mà thôi.
Một trường hợp khác, tôi quyết định cùng biên kịch Đặng Diệu Hương nhập hai tiểu thuyết “Tiễn biệt những ngày buồn” và “Ngõ lỗ thủng” của nhà văn Trung Trung Đỉnh thành kịch bản “Ngõ lỗ thủng”. Sở dĩ có chuyện “nhập” này là vì cả hai cuốn tiểu thuyết đều ở cùng thời kỳ bao cấp. Nhập vào cho dày câu chuyện và đủ thời lượng dự kiến. Tất nhiên phải xin phép tác giả văn học, nhưng tôi biết nhà văn Trung Trung Đỉnh không mấy hài lòng nhưng vì tình thân anh bỏ qua cho.
Đấy, cái sự thay đổi nội dung nó khổ thế đấy. Nếu không có sự thông cảm thì thật khó tha thứ cho nhau và sinh ra lắm chuyện. Không thiếu trường hợp như thế, nhân vật văn học chết thì bắt sống dài sống thọ. Có trường hợp nhân vật sống khỏe thì biên kịch bắt phải chết. Phim “Đất và Người”, nhân vật Chu Văn Quềnh chết ngay đầu truyện thì lại phải sống đến hết phim; còn nhân vật bà Son vợ ông Trịnh Hàm trong tiểu thuyết ở cuối truyện tự tử, nhưng để được duyệt phim, đoàn phim lại phải quay thêm cảnh bà Son có mặt ở đám cưới đầu phim và cuối phim. Nghĩa là bà tự tử giả, chứ không chết. Rất nhiều lý do để phải thay đổi nhân vật và nội dung phim như thế. Đấy là chưa kể chuyện bối cảnh phim đôi khi cũng dở khóc, dở cười. Trong truyện ngắn “Khắc dấu mạn thuyền” của nhà văn Bảo Ninh được chuyển thể thành kịch bản “Ký ức một thời”, cốt của lõi câu chuyện là cái toa tàu điện khiến anh lính bị lạc mất vị trí nhà cô gái. Trong truyện là thế nhưng lúc làm phim thì đào đâu ra? Thế là phải biến đổi thành thứ khác thay cho tàu điện, dẫu biết làm thế thì câu chuyện giảm hẳn độ hay rồi, nhưng biết làm cách nào?
Kể chuyện chuyển thể thì còn vô hồi kỳ trận, tôi chỉ sơ sơ như vậy để thấy việc trung thành với tác phẩm văn học tuyệt đối là không thể, hay nói nhẹ nhàng hơn là rất khó khăn. Mặc dù trong đời “chuyển thể” của tôi chưa bao giờ xảy chuyện gì giữa biên kịch và tác giả văn học, nhưng tôi dám quả quyết rằng không một tác giả nào cảm thấy thỏa mãn hay hài lòng hoàn toàn về đứa con văn học của mình bị biến đổi đi ít hoặc nhiều khi thành kịch bản. Mang nặng đẻ đau ra hình hài đứa con, lại bị đám biên kịch nó nhào nặn thành khác đi, sống dở chết dở… thì có là thánh thần cũng xót. Thật!
(Văn nghệ số 1+2/2024)